Του Σταύρου Μητσιάνη,
Η δυναστεία των Σεβήρων (193-235 μ.Χ.) έληξε με τη δολοφονία του Ρωμαίου Αυτοκράτορα, Αλεξάνδρου Σεβήρου, από τα χέρια των ίδιων του των λεγεωνάριων. Η περίοδος που ακολούθησε μετά τον θάνατό του, έμεινε γνωστή στην ιστορία ως «Η κρίση του 3ου αιώνα» (235-284 μ.Χ.).
Στην ουσία, η περίοδος αυτή συνιστά μια στρατιωτική τυραννία, κατά την οποία, για περίπου 50 χρόνια, δεν μπόρεσε να σταθεροποιηθεί καμία αυτοκρατορική δυναστεία και οι εκάστοτε αυτοκράτορες χαρακτηρίζονταν από την εφήμερη και επισφαλή θέση τους στην εξουσία, λόγω της αυξημένης πιθανότητας σφετερισμού της εξουσίας από επίδοξους στρατιωτικούς ηγέτες και ανάλογα με τις προτιμήσεις, τη διάθεση και τα συμφέροντα του στρατού. Βέβαια, την ίδια εποχή φανερώθηκε μια σειρά από ανησυχητικά προβλήματα, τα οποία έκαναν την εμφάνισή τους σταδιακά, αλλά επηρέασαν την αυτοκρατορία συνολικά, όπως οι βαρβαρικές επιδρομές στα βόρεια σύνορα της αυτοκρατορίας, η εμφάνιση των Σασσανιδών Περσών στην ανατολή και η γενική οικονομική αποδυνάμωση της αυτοκρατορίας.
Οι εξελίξεις που αφορούν το συγκεκριμένο άρθρο, πυροδοτήθηκαν από την ήττα του αυτοκράτορα Βαλεριανού (253-260 μ.Χ.) κατά την εκστρατεία του κατά των Περσών στην Ανατολή, καθώς αιχμαλωτίσθηκε από τον Πέρση βασιλιά Σαπώρ και για περίπου 10 ολόκληρα χρόνια έγινε ο δούλος του, πεθαίνοντας, τελικά, ατιμασμένος και ξεφτιλισμένος μακριά από τη Ρώμη. Τον διαδέχθηκε ο γιος του Γαλλιηνός (253-268 μΧ). Τότε, λόγω της πολιτικής αστάθειας που επικράτησε, ο διοικητής Μάρκος Πόστουμος ίδρυσε τη Γαλατική Αυτοκρατορία το 260 μ.Χ. στα εδάφη της Γαλατίας και της σημερινή δυτικής Ευρώπης. Τότε, ο Οδαίναθος με τη σύζυγό του Σεπτίμια Ζηνοβία της Παλμύρας στη Συρία αρχίσαν να εμπλέκονται στα τεκταινόμενα.
Ο Λεύκιος Σεπτίμιος Οδαίναθος, ο ηγεμόνας της Παλμύρας, που προερχόταν από αριστοκρατική οικογένεια της πόλεως, επιτέθηκε στον Σαπώρ, διώχνοντάς τον από τη Συρία. Η πλούσια πόλη της Παλμύρας βρισκόταν στην κεντρική Συρία, μέσα στην έρημο, και αποτελούσε ένα μωσαϊκό κουλτουρών και πολιτισμών, καθώς μέσα στο πέρασμα του χρόνου επηρεάστηκε από τις διάφορες κουλτούρες που κυριαρχούσαν στην περιοχή, όπως την ελληνιστική υπό τους Σελευκίδες, την Περσική και τη Ρωμαϊκή. Επιπλέον, ήταν ένα σημαντικός προορισμός για τα καραβάνια που έκαναν εμπόριο από την Ευρώπη στην Ασία και το αντίθετο. Συνεπώς, είχε δημιουργήσει τη δική της πολύ ιδιαίτερη ταυτότητά εκείνη την εποχή.
Συνεχίζοντας, ο αυτοκράτορας Γαλλιηνός δέχθηκε με ευχαρίστηση την απρόσμενη βοήθεια του Οδαίναθου, επειδή ο ίδιος με τις εξελίξεις στα βορειά σύνορα της αυτοκρατορίας δεν μπορούσε να παρευρεθεί στην Ανατολή. Όπως αναφέρει στο βιβλίο του ο Κ. Pat, ο Γαλλιηνός αναγνώρισε τον Οδαίναθο ως “dux romanorum”, έναν στρατιωτικό τίτλο, όπως, επίσης, του έδωσε και στρατεύματα από την Ανατολή για να υπερασπιστεί τα συμφέροντα της Ρώμης στην περιοχή. Βέβαια, σκεφτόταν πονηρά και παρακολουθούσε προσεκτικά τον νέο του σύμμαχο, καθώς βρισκόταν ανάμεσα σε δυο ισχυρές αντίπαλες αυτοκρατορίες και δεν μπορούσε να είναι σίγουρος για το πόσο έμπιστος ήταν.
Τα έτη 262-263 και 267 μ.Χ., ο Οδαίναθος με τη νέα του στρατιωτική δύναμη έπραξε πολλές εισβολές σε περσικά εδάφη, κατά τις οποίες πέτυχε σημαντικές νίκες και κατάφερε να φτάσει τόσο μακριά, μέχρι το Νίσιβι και την Κτησιφώντα. Ωστόσο, το 267 π.Χ. δολοφονήθηκε απροειδοποίητα. Έτσι, μετά τον θάνατό του, η γυναίκα του, Ζηνοβία, και ο γιος τους, Βαβάλλαθος, τον διαδέχτηκαν στην εξουσία, αν και ουσιαστικά η Ζηνοβία κυβερνούσε, και άρχισαν να υλοποιούν το αυτοκρατορικό τους όραμα και να απλώνουν τα δίκτυά τους σε όλη την Ανατολή, αποσχισμένοι από τη Ρώμη και διατηρώντας μια ανεξάρτητή εξουσία στην περιοχή.
Τη Ζηνοβία την εξυμνούσαν για την ομορφιά της, την ευφυΐα της και τον αποφασιστικό τρόπο με τον οποίο συμμετείχε στην πολιτική, ενώ ήταν από τις πιο δυνατές γυναίκες εκείνης της εποχής. Ο Κ. Παπαρρηγόπουλος αναφέρει πως σε έναν μεγάλο βαθμό η ιδιαιτερότητα αυτής της γυναίκας προερχόταν από το γεγονός ότι, όπως και ο Μέγας Αλέξανδρος, είχε περίτεχνα συνδυάσει όλα τα ελληνικά, περσικά, αλλά και ρωμαϊκά στοιχεία στον τρόπο ζωής και το πολίτευμά της. Συνεπώς, μπορούμε να συμπεράνουμε πως τα παραπάνω στοιχεία του χαρακτήρα της μας προϊδεάζουν για την υπέρμετρη φιλοδοξία της.
Κατά τη βασιλεία του αυτοκρατορία Κλαύδιου Β’ Γοτθικού (268-270 π.Χ.), η Ζηνοβία προσάρτησε εδάφη στη νοτιοανατολική Μικρά Ασία, αλλά και την, πολύ σημαντική για τη Ρώμη, Αίγυπτο, η οποία την τροφοδοτούσε ανέκαθεν με πολύ σιτάρι. Επομένως, η Βασίλισσα κατάφερε περίτεχνα να επωφεληθεί από την εισβολή των Γότθων στα βόρεια σύνορα της Ρώμης εκείνη την περίοδο, έχοντας αποσχιστεί επίσημα από τη Ρώμη.
Το μέλλον της Παλμύρας σφραγίστηκε όταν στην εξουσία ανήλθε ο Αυτοκράτορας Αυρηλιανός (270-275 μ.Χ.). Ήταν γόνος φτωχής αγροτικής οικογενείας από την Ιλλυρία και έγινε γνωστός μέσω του στρατού. Το όνομα με το οποίο έμεινε γνωστός στην Ιστορία ήτανε: “Restitutor orbis romani”, δηλαδή «αναστηλωτής του ρωμαϊκού κόσμου», καθώς κατά τη διάρκεια της βασιλείας του έκανε «τιτάνιες» προσπάθειες για να σταθεροποιήσει και να ενοποιήσει ξανά την κατακερματισμένη πια αυτοκρατορία και να αποκρούσει αποφασιστικά όλες τις προκλήσεις, οι οποίες την περικύκλωναν απειλητικά.
Η Ζηνοβία, τότε, έκανε το μοιραίο λάθος, να αυτοανακηρυχθεί αυτοκράτειρα και να περάσει αυτόν τον τίτλο και στον γιο της, πιθανόν διότι πίστευε πως έχει τη δυνατότητα, αφού η Ρώμη δεν αντιδρούσε δυναμικά στις εξελίξεις. Βέβαια, αυτό προκάλεσε άμεση ρήξη με τον Αυρηλιανό, ο οποίος τότε άρχιζε το σημαντικό του έργο για τη σωτηρία της αυτοκρατορίας.
Το 271 μ.Χ. ξεκίνησε την εκστρατεία του στην Ανατολή, ενώ η Ζηνοβία μάζεψε τα στρατεύματά της για να τον συναντήσει. Η αποφασιστική μάχη έλαβε χώρα στην Εμέσα της Συρίας, κατά την οποία η Ζηνοβία υπέκυψε στην κατακτητική ορμή του ρωμαϊκού στρατού και αποφάσισε να επιστρέψει στην Παλμύρα και να οχυρωθεί εκεί. Ο Αυρηλιανός την ακολούθησε και πολιόρκησε την πόλη σχεδόν για έναν χρόνο, στο τέλος του οποίου η πόλη έπεσε, η Ζηνοβία αιχμαλωτίσθηκε και η λαμπρή, αλλά βραχύχρονη Παλμυρινή Αυτοκρατορία καταλύθηκε, ενώ οι υπόλοιπες επαρχίες που κατάφερε να προσαρτήσει η βασίλισσα δεν αργήσαν να περάσουν και πάλι στα χέρια των Ρωμαίων. Ωστόσο, αντί να τη θανατώσει, την πήρε μαζί του στη Ρώμη και όταν δυο χρόνια αργότερα μπόρεσε να καταλύσει και τη Γαλατική Αυτοκρατορία το 274 μ.Χ., τέλεσε θρίαμβο για τις νίκες του στην πόλη. Στον θρίαμβο αυτό περίφερε τη Ζηνοβία και τον Τέτριχο, τον τελευταίο ηγεμόνα της Γαλατικής Αυτοκρατορίας, για να δείξει στον ρωμαϊκό λαό τη δύναμή της αυτοκρατορίας. Τέλος, η Ζηνοβία για το υπόλοιπο της ζωής της έμεινε στη Ρώμη, ως καλεσμένη.
Το τελευταίο γεγονός που αξίζει να σημειωθεί είναι πως φεύγοντας από την Παλμύρα, ο Αυρηλιανός άφησε πίσω του έναν επίτροπο, τον Μαρκελλίνο, για να επιβλέπει την κατάσταση. Όταν, όμως, οι αριστοκρατικές οικογένειες της πόλης σχεδίαζαν πάλι να στασιάσουν υπό την ηγεσία ενός Αντίοχου, ενημερώθηκε ο Αυρηλιανός, ο οποίος φτάνοντας για άλλη μια φορά με το στράτευμά του, κατέστρεψε ολοσχερώς την Πόλη (273 μ.Χ.). Έτσι, το αυτοκρατορικό όραμα της Παλμύρας έσβησε μια για πάντα και η αρχικά σημαντική πόλη της ερήμου πέρασε στην αφάνεια.
Η Παλμυριανή Αυτοκρατορία (270-273 μ.Χ.) έλαμψε τόσο γρήγορα όσο έσβησε. Από τα παραπάνω γεγονότα μπορούμε να βγάλουμε ένα πολύ σημαντικό συμπέρασμα. Η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία ενώ φαινομενικά μέσα στη δίνη της μεγάλης κρίσης του 3ου αιώνα κατέρρεε υπό την πίεση εσωτερικών και εξωτερικών προκλήσεων, τελικά δεν είχε χάσει τη δύναμή της. Το μόνο που χρειαζόταν ήταν μερικούς ικανούς ηγέτες για να μπορέσουν να αποκαταστήσουν την παλιά της δόξα. Βέβαια, όλα αυτά τα γεγονότα και οι εξελίξεις την ώθησαν να βρει νέους τρόπους διακυβέρνησης και να προσαρμοστεί στα νέα δεδομένα, όπως έγινε αργότερα με τον Διοκλητιανό. Συνεπώς, η δημιουργία και η πτώση των δυο αποσχισμένων αυτοκρατοριών ήταν αναγκαία, για να υπάρξουν τα εναύσματα για την αφύπνιση και τη δυναμική αντίδραση ενός αυτοκράτορα σαν τον Αυρηλιανό, ο οποίος κατάφερε να αποκαταστήσει εδαφικά την αυτοκρατορία, έστω σε ένα μεγάλο ποσοστό.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Διονύσιος Δ. Χατζόπουλος, Ιστορία του Ρωμαϊκού Κράτους, Εκδόσεις Ηρόδοτος, Αθήνα, 2015
- Pat Southern, The Roman Empire: from Severus to Constantine, Εκδόσεις Routledge, London, 2001
- K. Παπαρρηγόπουλος, Ιστορία του ελληνικού έθνους, τόμος 8: 30π.Χ.-337μ.Χ., Εκδόσεις Nationa lGeographic Society, Αθήνα, 2009-2010
