Της Φωτεινής Παπαγιαννοπούλου,
Μετά τη Μικρασιατική τραγωδία του 1922, συνέρρευσαν στη «χώρα των δύο ηπείρων και πέντε θαλασσών» εκατομμύρια Έλληνες πρόσφυγες, έχοντας βίαια εκδιωχθεί από την πατρογονική γη, προσβλέποντας σε προστασία και σε ένα καλύτερο για εκείνους και τις οικογένειές τους μέλλον. Οι δυσκολίες, ωστόσο, που συνάντησαν στο πρώτο διάστημα ήταν αρκετές. Με ποιον τρόπο μερίμνησε η ελληνική κυβέρνηση για την εγκατάστασή τους; Πέτυχε το σχέδιό της;
Το 1928 κατεγράφησαν στην απογραφή 1.220.000 πρόσφυγες. Οι σωματικά και ψυχολογικά καταβεβλημένοι αυτοί άνθρωποι ήρθαν αντιμέτωποι κατά την άφιξή τους με γρίπες, τύφο και άλλες αρρώστιες, γεγονός που τους ταλάνιζε ακόμη παραπάνω. Έτσι, κατέστη έντονο το αίσθημα της απομόνωσης από τους ντόπιους, ενώ, συγχρόνως, συνέβαλε και στον στιγματισμό τους από αυτούς, κάνοντας δύσκολο το έργο της ενσωμάτωσης και ανάμειξής τους με τους γηγενείς.
Με την καθοριστικής σημασίας ανταλλαγή των ελληνοτουρκικών πληθυσμών είχαν φτάσει στην Ελλάδα περίπου 1.500.000 Έλληνες πρόσφυγες. Σε αυτό το νούμερο έρχονται να προστεθούν οι 170.000 Έλληνες πρόσφυγες από τη Βουλγαρία, μετά την υπογραφή της Συνθήκης Νεϊγύ, καθώς και από τον Καύκασο, τη μεσημβρινή Ρωσία, τη Γιουγκοσλαβία, την Αλβανία και τα Δωδεκάνησα. Επιπλέον, η Ελλάδα δέχθηκε 50.000 Αρμένιους πρόσφυγες. Οι περισσότεροι εκ των προσφύγων της Ανατολικής Θράκης και Μικράς Ασίας εγκαταστάθηκαν στους οικισμούς των Βουλγάρων και των Τούρκων της ελληνικής Μακεδονίας. Έλληνες των Σκοπίων, του Κρουσόβου, του Περλεπέ, του Μοναστηριού κ.α. εγκαταστάθηκαν σε χωριά και πόλεις της ελληνικής Μακεδονίας, κυρίως στη Θεσσαλονίκη, στην οποία μέσω των συλλόγων τους διατηρούν ως σήμερα αναμνήσεις και παραδόσεις. Από την Κωνσταντινούπολη έφτασαν περίπου 200.000, αλλά εκείνοι είχαν φύγει πιο «άνετα» από τους άλλους. Οι αστοί εγκαταστάθηκαν σε πόλεις του ελληνικού κράτους χωρίς να επιφέρουν προβλήματα. Οι υπόλοιποι 1.300.000 χρειάζονταν ιδιαίτερη μέριμνα. Χρειάζονταν τροφή, στέγη και εργασία. Τον επικουρικό αυτό ρόλο ανέλαβε η Κοινωνία των Εθνών.
Στη συνέχεια, λοιπόν, με πρωτοβουλία της ΚτΕ, συνάπτεται δάνειο 12.300.000 λιρών και ιδρύεται, τον Σεπτέμβριο του 1923, η Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων με έδρα την Αθήνα και με στόχο να εξασφαλίσει στους πρόσφυγες παραγωγική απασχόληση και στέγαση. Η ελληνική κυβέρνηση διέθεσε στην Ε.Α.Π. τις ιδιοκτησίες των Τούρκων ανταλλάξιμων και των Βουλγάρων που εγκατέλειψαν την Ελλάδα, κτήματα του Δημοσίου, κτήματα που απαλλοτριώθηκαν με την αγροτική μεταρρύθμιση και μοναστηριακή γη (πάνω από 8.000.000 στρέμματα). Επίσης, διέθεσε το ποσό από δύο δάνεια του 1924 και 1928 που είχε συνάψει η ελληνική κυβέρνηση στο εξωτερικό, οικόπεδα μέσα ή γύρω από τις πόλεις για τη δημιουργία αστικών συνοικισμών και το τεχνικό και διοικητικό προσωπικό του Υπουργείου Γεωργίας και του Υπουργείου Πρόνοιας και Αντιλήψεως.
Για την αποκατάσταση των προσφύγων, η Ε.Α.Π. τους διέκρινε σε «αστούς» και «αγρότες». Ουσιαστικά, φρόντισε να συνεχίσουν οι πρόσφυγες τις δραστηριότητές τους, τις οποίες είχαν αφήσει πίσω στην πατρίδα. Ακόμη, η Ε.Α.Π. φρόντισε οι πρόσφυγες που προέρχονταν από τον ίδιο συνοικισμό ή την ευρύτερη περιοχή να εγκατασταθούν μαζί στο ελληνικό έδαφος. Σε αυτό, μάλιστα, οφείλονται κατά ένα μέρος τα τοπωνύμια «Νέα Σμύρνη», «Νέα Μουδανιά» κ.α. και έτσι η Ε.Α.Π. διέκρινε την αποκατάσταση των προσφύγων σε «αγροτική», με την παροχή στέγης και κλήρου στην ύπαιθρο, και «αστική», με την παροχή στέγης στις πόλεις.
Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι δόθηκε ιδιαίτερη έμφαση στη γεωργία, καθώς η ελληνική οικονομία βασιζόταν ανέκαθεν σε αυτόν τον κλάδο. Έτσι, η αγροτική αποκατάσταση ήταν ταχύτερη και απαιτούσε λιγότερες δαπάνες, εφόσον υπήρχαν ήδη διαθέσιμα για χρήση τα μουσουλμανικά και βουλγαρικά κτήματα. Η σημαντικότερη αιτία, ωστόσο, ήταν πολιτική. Υπήρχε σκοπιμότητα αποφυγής των κοινωνικών αναταραχών με τη δημιουργία γεωργών μικροϊδιοκτητών αντί του εργατικού προλεταριάτου.
Ωστόσο, τα παραπάνω δεν εφαρμόστηκαν σε όλες τις περιπτώσεις. Συνέπεια αυτού ήταν η κινητοποίηση των προσφύγων, κυρίως τα πρώτα χρόνια, και οι συνεχείς μετακινήσεις τους με στόχο την εύρεση μέρους με τις καλύτερες συνθήκες εγκατάστασης. Εκτός από την Ε.Α.Π., στην αποκατάσταση των προσφύγων συνέβαλαν το Ταμείο Περιθάλψεως (1922-1925), το Υπουργείο Πρόνοιας και Αντιλήψεως και το Υπουργείο Γεωργίας. Η Ε.Α.Π. λειτούργησε μέχρι το τέλος του 1930 και με ειδική Σύμβαση μεταβίβασε στο Ελληνικό Δημόσιο την περιουσία της και τις υποχρεώσεις της απέναντι στους πρόσφυγες.
Τα αποτελέσματα του μεγάλου προσφυγικού ζητήματος ήταν μεγαλειώδη από οικονομική, πολιτική και εθνολογική άποψη. Παρατηρείται αύξηση του αστικού πληθυσμού, τόνωση εμπορίου και επίρρωση ιδιαίτερων βιομηχανιών, όπως υφαντουργία, κεραμοποιία και πλαστική. Τίποτα πια δεν θα ήταν το ίδιο, ούτε για τους ντόπιους ούτε για τους νεήλυδες.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Απόστολος Ε. Βακαλόπουλος, Νέα ελληνική ιστορία 1204-1985, 1990, Θεσσαλονίκη, Εκδόσεις ΒΑΝΙΑΣ
- Νικόλαος Ανδριώτης, Πρόσφυγες στην Ελλάδα 1821-1940: άφιξη, περίθαλψη, αποκατάσταση, 2020, Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων
