Του Νάσου Μπούτσικα,
Η άφιξη των προσφύγων στα ελληνικά εδάφη, μετά την καταστροφική κατάληξη της Μικρασιατικής Εκστρατείας το 1922, ήταν ίσως από τις μεγαλύτερες προκλήσεις του ελληνικού έθνους στη σύγχρονη ιστορία του. Πάνω από ένα εκατομμύριο ταλαιπωρημένοι άνθρωποι πέρασαν τα σύνορα με την ελπίδα για μια νέα αρχή. Αν και οι ελληνικές κυβερνήσεις, παρά τις οικονομικές δυσχέρειες και με τη στήριξη της διεθνούς κοινότητας, κατάφεραν να εξασφαλίσουν τα απαραίτητα για την αποκατάσταση των προσφύγων, η πλήρης ενσωμάτωσή τους στην κοινωνία δεν ολοκληρώθηκε παρά μόνο προς το τελευταίο τέταρτο του αιώνα. Αιτία ήταν η έντονα αρνητική στάση των γηγενών, οι οποίοι ήθελαν να «υπερασπιστούν» τα εθνικά συμφέροντα από τον «ξένο» εχθρό.
Τα ερωτήματα, όμως, που αναδύονται ποικίλλουν: Ποιοι ήταν οι εκπρόσωποι αυτής της αντιπάθειας; Πώς αυτοί που αποκαλούσαν τους εαυτούς τους «απελευθερωτές» του ελληνισμού της Μικράς Ασίας κατέληξαν να γίνουν οι μεγαλύτεροι διώκτες του και ποια ήταν η επίσημη θέση της κεντρικής εξουσίας πάνω στο θέμα; Το παρόν άρθρο θα επιχειρήσει να δώσει μια απάντηση στα παραπάνω ερωτήματα, αλλά πρώτα ας κάνουμε μια αναδρομή στα γεγονότα που προηγήθηκαν. του ελληνισμού της Μικράς Ασίας κατέληξαν να γίνουν οι μεγαλύτεροι διώκτες του και ποια ήταν η επίσημη θέση της κεντρικής εξουσίας πάνω στο θέμα; Το παρόν άρθρο θα επιχειρήσει να δώσει μια απάντηση στα παραπάνω ερωτήματα, αλλά πρώτα ας κάνουμε μια αναδρομή στα γεγονότα που προηγήθηκαν.
Η ανεπιθύμητη έκβαση των στρατιωτικών επιχειρήσεων στην Ανατολία, καθώς και το φρικτό τέλος που είχαν με την καταστροφή της κοσμοπολίτικης πόλης της Σμύρνης, έφεραν έναν νέο γύρο προκλήσεων για το μικρό βασίλειο της Ελλάδος. Ένας πρωτόγνωρος αριθμός προσφύγων πλησίαζε τα ελληνικά εδάφη για να βρει σωτηρία από τα δεινά του πολέμου. Η σύμβαση «περί ανταλλαγής πληθυσμών», που υπογράφτηκε στην Λωζάνη τον Ιανουάριο του 1923, προέβλεπε τη μετακίνηση των ορθοδόξων κατοίκων από τα τουρκικά εδάφη στην Ελλάδα και αντίστοιχα, των μουσουλμάνων που ζούσαν μέχρι τότε εντός της ελληνικής επικράτειας στην Τουρκία, με μοναδικές εξαιρέσεις τους χριστιανικούς πληθυσμούς της Κωνσταντινουπόλεως, της Ίμβρου και της Τενέδου, αλλά και των μουσουλμάνων της Δυτικής Θράκης, που θα λειτουργούσαν ως εγγύηση για την τήρηση της συμφωνίας.
Από εκείνη την ημέρα, η ήδη εξαντλημένη οικονομικά Ελλάδα επιφορτίστηκε με το δύσκολο έργο της αποκατάστασης και ενσωμάτωσης των νέων προσφύγων, οι οποίοι συνολικά ισοδυναμούσαν με πάνω από το 30% του γηγενούς πληθυσμού. Πράγματι, οι πρώτες προσπάθειες του κράτους ήταν υποτυπώδεις, αφού δεν κατάφεραν να σταματήσουν την εξάπλωση σοβαρών επιδημιών και τα επίπεδα θνησιμότητας, αποτελέσματα της κακής διατροφής και στέγασης των προσφύγων κατά την πρώτη περίοδο διαμονής, ήταν υψηλά.
Η βελτίωση αυτής της κατάστασης ήταν αποτέλεσμα της παρέμβασης ξένων ΜΚΟ αλλά και της Κοινωνίας των Εθνών, ειδικά με τη σύσταση της Επιτροπής Αποκατάστασης Προσφύγων (ΕΑΠ) τον Οκτώβριο του 1923. Η κατηγοριοποίηση των προσφύγων σε αστούς και αγρότες, αλλά και οι ενέργειες για στέγαση και εύρεση εργασίας, σε συνδυασμό με τις παροχές του ελληνικού κράτους και την ξένη χρηματική βοήθεια, συνέβαλαν στη σταδιακή ενσωμάτωση των προσφύγων στη νέα τους πατρίδα. Ωστόσο, υπήρχε ένα μόνο εμπόδιο ανάμεσα στους πρόσφυγες και την πλήρη αναγνώρισή τους ως πολιτών του ελληνικού κράτους, και αυτό ήταν οι γηγενείς.
Η εχθρότητα που δέχτηκαν οι πρόσφυγες από τους ντόπιους κατοίκους προήλθε κυρίως από τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα και είχε ως επί το πλείστον οικονομικά αλλά και πολιτικά πρόσημα. Όσοι κατοικούσαν ήδη στα εδάφη που έγιναν χώροι υποδοχής των προσφύγων είχαν εκφράσει τα παράπονά τους στην ελληνική κυβέρνηση για την αδικία που επικρατούσε εις βάρος τους, αναφερόμενοι στις παροχές προς τους Μικρασιάτες.
Στις αγροτικές περιοχές, εγχώριοι καλλιεργητές επιζητούσαν μερίδιο από τα κτήματα που περιήλθαν στο ελληνικό κράτος μετά την ανταλλαγή των μουσουλμανικών πληθυσμών και τις απαλλοτριώσεις των τελευταίων τσιφλικιών, που προορίζονταν, όμως, για την παροχή γαιών σε προσφυγικές οικογένειες, ώστε να επικρατήσει ένα σύστημα μικρής ιδιοκτησίας. Αντίστοιχες περιπτώσεις παρουσιάστηκαν και στις πόλεις, όπου μικρασιατικής καταγωγής μικροεπιχειρηματίες, μικροέμποροι και μικροβιοτέχνες, χάρη σε δάνεια της Εθνικής Τράπεζας και της Κοινωνίας των Εθνών, ανταγωνίζονταν τους γηγενείς ομολόγους τους.
Φυσικά, δεν ξεχνάμε και την πολιτική έχθρα, η οποία προϋπήρχε της Μικρασιατικής Καταστροφής. Ο λεγόμενος «Εθνικός Διχασμός» είχε προ πολλού επηρεάσει και τους μελλοντικούς πολίτες της Ελλάδος. Οι πρόσφυγες, όντες βενιζελικοί κατά τη συντριπτική πλειοψηφία τους, είχαν γίνει ο στόχος της αντιβενιζελικής προπαγάνδας, η οποία τους ήθελε ως υπαίτιους της μεγάλης καταστροφής και πράκτορες του Βενιζέλου. Ο Στεργιάδης, ήδη σε απάντησή του στον Γεώργιο Παπανδρέου, είχε εκφράσει τις ανησυχίες του σχετικά με τις συνέπειες που θα είχε η άφιξη των προσφύγων στην Ελλάδα. Όλα αυτά, σε συνδυασμό με την κάκιστη κατάσταση της τοπικής οικονομίας μετά από δέκα χρόνια συνεχόμενων μαχών και τη δημογραφική αλλαγή, ξεσήκωσαν το μένος μιας σημαντικής μερίδας του ελληνικού πληθυσμού εναντίον των προσφύγων. Χαρακτηρισμοί όπως «τουρκόσπορος» και «ξενομερίτης», μαζί με άλλα στερεότυπα, ξεστομίζονταν συχνά από τα στόματα των ντόπιων όταν αναφέρονταν στους πρόσφυγες, ενώ σημειώνονταν και συμπλοκές μεταξύ των δύο ομάδων.
Η αντιπαλότητα μεταξύ γηγενών και προσφύγων θα συνεχιστεί για πολλά ακόμα χρόνια. Η νίκη των αντιβενιζελικών στις εκλογές του 1932/1933 (στις οποίες Μικρασιάτες δεν υποστήριξαν τον Βενιζέλο, έπειτα από την κατάχρηση των αποζημιώσεων που δικαιούνταν το 1930) δυσχέραινε ακόμη περισσότερο τη θέση των προσφύγων. Είναι χαρακτηριστικό ότι σε δήλωση που έκανε στον «Πρωινό Τύπο» ο ίδιος ο εκδότης το 1933, απαιτήθηκε από την πλευρά των προσφύγων να κυκλοφορούν με κίτρινα περιβραχιόνια για να μην τους πλησιάζουν οι Έλληνες, ενώ αρκετοί ήταν οι πρόσφυγες που μετά τις εκλογές και λόγω της αίσθησης ότι οι Βενιζελικοί τους εγκατέλειψαν εντάχθηκαν στο Κουμμουνιστικό Κόμμα Ελλάδος. Τα πρώτα μικρά βήματα αποδοχής των προσφύγων θα γίνουν μόλις μετά τον Εμφύλιο και η πλήρης αφομοίωσή τους μόλις το τελευταίο τέταρτο του 20ου αιώνα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Εφημερίδα «Τα Νέα», Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770-2000: Ο Μεσοπόλεμος 1922-1940: Από την Αβασίλευτη Δημοκρατία στη Δικτατορία της 4ης Αυγούστου, τ. Ζ’, Αθήνα: Εκδ. Ελληνικά Γράμματα
- Bankingnews.gr (2016), 1922: To Μίσος των ντόπιων Ελλαδιτών εναντίον των Ελλήνων Προσφύγων της Μ. Ασίας. Διαθέσιμο εδώ
- M.tvxs.gr (2013), Πρόσφυγες στη μεσοπολεμική Αθήνα: Η άφιξη και η αντίδραση των γηγενών. Διαθέσιμο εδώ
- Μηχανή του Χρόνου, «Ξενομερίτες». Οι απαξιωτικοί χαρακτηρισμοί και η αφιλόξενη υποδοχή των Μικρασιατών στην Ελλάδα. Η συμβολή τους στον πολιτισμό και την οικονομία. Διαθέσιμο εδώ
- Θεολογίτης, Γιώργος (2016), Το δράμα των προσφύγων του 1922: «Τι θέλετε εδώ τουρκόσποροι;», imerodromos.gr. Διαθέσιμο εδώ
- Χαμουδοπούλου-Κωνσταντινίδου, Βιργινία (2022), Οι ξεριζωμένοι Μικρασιάτες Έλληνες στη Μητέρα Πατρίδα μετά το 1922, dogma.gr. Διαθέσιμο εδώ
