Του Βασίλη Καρατσιώλη,
O Καύκασος είναι μία γεωπολιτική περιοχή που σηματοδοτεί τα σύνορα μεταξύ της Ευρώπης και της Ασίας και βρίσκεται μεταξύ της Μαύρης και της Κασπίας θάλασσας. Κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου στην περιοχή έγιναν μάχες μεταξύ της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και της Ρωσίας. Η έκταση των 300 μιλίων με τις οροσειρές και τα υψηλά οροπέδια που αποτελούν τα τούρκο-ρωσικά σύνορα στον Καύκασο, παρά την απαγορευτική τους φύση, αποτελούσε επί μακρόν πρωταρχικό πεδίο μάχης αυτών των δύο δυνάμεων. Ωστόσο, το 1914, οι Ρώσοι ηγέτες δεν το θεωρούσαν ως ένα σημαντικό θέατρο πολέμου.
Αφού είχαν κρίνει σωστά ότι ο πόλεμος θα διεξαγόταν μέσω της σύγκρουσης των μαζικών στρατών στα πεδία των μαχών της Ευρώπης, οι Οθωμανοί ηγέτες, ιδίως ο Υπουργός Πολέμου Enver Pasha, έτρεφαν και ονειρεύονταν πολλά παντουρκικά και ιμπεριαλιστικά σχέδια (όπως η επανάσταση των μουσουλμάνων του Καυκάσου και η εκμετάλλευση των φυσικών πόρων της περιοχής, ιδιαίτερα των κοιτασμάτων πετρελαίου). Έτσι αφιερώθηκε μια μεγάλη στρατιωτική προσπάθεια σε επιθέσεις στην περιοχή του Καυκάσου, αναγκάζοντας τη Ρωσία να ακολουθήσει το παράδειγμά τους. Οι δύο χώρες προέβησαν σε έναν τετραετή αγώνα κατά τον οποίο η Οθωμανική Αυτοκρατορία υπέστη πολλές πικρές ήττες, αλλά στο τέλος σημείωσε και την πιο θεαματική επιτυχία ολόκληρου του μετώπου.
Οι δύο αντίπαλοι στρατοί εισήλθαν στο μέτωπο του Καυκάσου ανεπαρκώς προετοιμασμένοι για μεγάλες επιχειρήσεις. Η Ρωσία κανονικά διατηρούσε τρία σώματα στην περιοχή σε καιρό ειρήνης, αλλά με την έναρξη του πολέμου και την Οθωμανική Αυτοκρατορία να παραμένει ουδέτερη, είχε μεταφερθεί ένα μέρος της δύναμης στο μέτωπο της Ανατολικής Ευρώπης. Το Ι Σώμα Καυκάσου που είχε απομείνει είχε ενισχυθεί μόνο από το ΙΙ Σώμα Τουρκεστάν και μερικές μεραρχίες Κοζάκων. Χωρίστηκε σε πέντε ξεχωριστές ομάδες, οι οποίες απαριθμούσαν 100.000 περίπου πεζικό, 15.000 ιππικό και 256 πυροβόλα, υπό τη διοίκησή του, για όλους τους πρακτικούς σκοπούς του αρχηγού του επιτελείου του, ικανού υποστράτηγου Νικολάι Γιούντενιτς.
Αυτές οι δυνάμεις φρουρούσαν τις κύριες οδούς επικοινωνίας στα σύνορα και διατηρούσαν μια γενική εφεδρεία γύρω από την Τιφλίδα. Η Τρίτη Οθωμανική Στρατιά αντιτάχθηκε στους Ρώσους υπό την διοίκηση του Hasan Izzet Pasha και περιλάμβανε τρία σώματα: IX, X και XI. Αυτά ήταν υποδεέστερα και απελπιστικά ανεπαρκή σε πολεμοφόδια. Ακόμη και πριν από τη ρωσική κήρυξη του πολέμου, στις 2 Νοεμβρίου 1914, οι αδύναμες ρωσικές δυνάμεις προχώρησαν κατά μήκος των συνόρων για να εξασφαλίσουν καλύτερες αμυντικές θέσεις. Μέσα σε μια εβδομάδα, ο Ιζέτ Πασάς είχε συγκεντρώσει τέσσερις μεραρχίες των ΙΧ και Χ σωμάτων εναντίον της κύριας Ρωσικής δύναμης στην οδό Καρς-Ερζερούμ. Προκάλεσε στους Ρώσους βαριές απώλειες, σε μάχες γύρω από το Köprüköy, απωθώντας τους επιτιθέμενους πίσω προς τα σύνορα, όπου οι τελευταίοι εδραίωσαν τη θέση τους αφού ενισχύθηκαν.
Οι Ρώσοι είχαν μεγαλύτερη επιτυχία στην αριστερή τους πλευρά, όπου αντιμετώπισαν μόνο αδύναμες οθωμανικές δυνάμεις. Ωστόσο, οι ρωσικές άμυνες στο δεξί τους πλευρό, γύρω από το λιμάνι του Μπατούμ στη Μαύρη Θάλασσα, κατέρρευσαν κάτω από την πίεση των οθωμανικών άτακτων. Η κατάσταση αυτή ενθάρρυνε τον Ενβέρ Πασά να διατάξει την Τρίτη Στρατιά και να αναλάβει μια μεγάλη επίθεση, παρά τον χειμώνα που πλησίαζε, ο οποίος θα κάλυπτε την περιοχή με 10-12 πόδια χιόνι και θα έριχνε τη θερμοκρασία στους -5 βαθμούς Κελσίου.
Η Τρίτη Στρατιά ενισχύθηκε με 120.000 άνδρες, υπερτερώντας αριθμητικά έναντι των Ρώσων, οι οποίοι είχαν περίπου 80.000 άνδρες. Το σχέδιο του Ενβέρ ήταν μια ενιαία περικύκλωση με τα σώματα ΙΧ και Χ, που κινούνται μέσω της κοιλάδας του ποταμού Oltu για να βρεθούν στα δεξιά νώτα των Ρώσων, ενώ το ΧΙ Σώμα έπρεπε να καθηλώσει τους Ρώσους. Αλλά η μεγαλειώδης επιχείρηση που ξεκίνησε στις 22 Δεκεμβρίου 1914, κατέληξε σε καταστροφή. Αν και η πλευρική δύναμη προχώρησε ταχέως, καταλαμβάνοντας το Oltu μέσα σε δύο ημέρες και την πόλη-κλειδί Sarikamish μέσα σε τέσσερις ημέρες, το XI Σώμα απέτυχε να καθηλώσει τον ρωσικό στρατό. Με τη βοήθεια νέων ενισχύσεων, o Γιούντενιτς παγίδευσε την αριστερή πτέρυγα των Οθωμανών στο δάσος Turnagel βόρεια του Sarikamish. Στις 4 Ιανουαρίου 1915, το οθωμανικό ΙΧ Σώμα παραδόθηκε ολοκληρωτικά. Έχοντας υποστεί 50.000 απώλειες έναντι 28.000 του Γιουντένιτς, τα απομεινάρια της Τρίτης Στρατιάς αποσύρθηκαν σε σύγχυση.
Ευτυχώς για τους Οθωμανούς, οι Ρώσοι ήταν πολύ εξαντλημένοι για να συνεχίσουν τη δράση τους με ταχεία προέλαση στο Ερζερούμ. Κατά τη διάρκεια της άνοιξης, η ταλαιπωρημένη Τρίτη Στρατιά, που είχε επιπλέον μειωθεί από επιδημία τύφου σε περίπου 20.000 άνδρες, σιγά-σιγά ανοικοδομήθηκε σε μάχιμη δύναμη. Μέχρι τον Ιούνιο 1915, αριθμούσε περισσότερους από 50.000 μαχίμους, χωρίς να υπολογίζεται η φρουρά του Ερζερούμ, ενώ ο Γιουντένιτς, που τώρα ήταν επίσημα ο διοικητής της ρωσικής στρατιάς του Καυκάσου, είχε περίπου 80.000 άνδρες.
Υποθέτοντας ότι η Τρίτη Στρατιά εξακολουθούσε να είναι πιο αδύναμη στα δεξιά της, όπως ήταν το 1915, ο Γιούντενιτς συνέχισε την επίθεση τον Ιούνιο 1915, προωθώντας το IV Καυκάσιο Σώμα κατά μήκος της βορειοδυτικής όχθης της λίμνης Βαν για μια επίθεση στην πόλη-κλειδί Mus. Οι Οθωμανοί, ωστόσο, κατάφεραν να συγκεντρώσουν στην περιοχή συνολικά 70.000 στρατιώτες που σχηματίστηκαν γύρω από το ανασυγκροτημένο ΙΧ Σώμα ως μια νέα πτέρυγα υπό τον Αμπντουλ Καρίμ Πασά, γεγονός που οι Ρώσοι δεν κατάφεραν να το εντοπίσουν. Παγιδευμένοι στο περιορισμένο έδαφος από τις ανώτερες οθωμανικές δυνάμεις, η προέλαση των Ρώσων σταμάτησε. Η μάχη που ακολούθησε επικεντρώθηκε στην πόλη Malazgirt, την οποία οι Οθωμανοί κατέλαβαν στις 26 Ιουλίου. Μεθυσμένος από αυτή την επιτυχία, ο Αμπντουλ Καρίμ πίεσε προς την κοιλάδα Eliskirt, αλλά, επαναλαμβάνοντας το μοτίβο του Sarikamish αναχαιτίστηκε από μια ρωσική αντεπίθεση που ανακατέλαβε το Malazgirt στις 15 Αυγούστου.
Αυτή η αναποφάσιστη στρατιωτική επιχείρηση κόστισε στους Οθωμανούς περισσότερες από 80.000 απώλειες και το άτυχο ΙΧ Σώμα παραλίγο να εξαλειφθεί. Και οι δύο στρατοί χρησιμοποίησαν το υπόλοιπο του 1915 για να ανασυγκροτήσουν τις δυνάμεις τους. Στη συνέχεια, παίρνοντας τους Οθωμανούς αιφνιδιαστικά, ο Γιούντενιτς χτύπησε την 10 Ιανουαρίου 1916, με το I Καυκάσιο και το II Turkestan σώμα κάτω από το Kars-Erzurum, όπου οι οθωμανικές γραμμές βρίσκονταν ισχυρότερες. Μετά τη μάχη για το Malazgirt, και οι δύο στρατοί είχαν ξεμείνει από εφεδρείες. Ακόμα, οι επιτιθέμενοι υπερέβαιναν αριθμητικά τους αμυνόμενους, οι οποίοι είχαν αναθέσει σε τρία υποδεέστερα σώματα (το IX, το X και το XI) να κρατούν το καθένα 20 μίλια της πρώτης γραμμής. Μέσα σε μια εβδομάδα, οι Ρώσοι είχαν προωθηθεί στις οχυρωμένες γραμμές του Köprüköy.
Κακοποιημένοι και υποβαθμισμένοι σε περίπου 50.000 μάχιμους, ο Οθωμανικός Τρίτος Στρατός υποχώρησε στην περιοχή του φρουρίου Erzurum. Το δεύτερο μεγαλύτερο οθωμανικό φρούριο (μετά την Αδριανούπολη), το Ερζερούμ, θεωρείτο ένα σχεδόν απόρθητο οχυρό από το οθωμανικό γενικό επιτελείο. Αυτή η πεποίθηση μπορεί να ήταν ένας λόγος που απέτυχε να στείλει γρήγορα τις αναγκαίες ενισχύσεις στην Τρίτη Στρατιά. Στις 11 Φεβρουαρίου 1916, οι Ρώσοι επιτέθηκαν στις οθωμανικές γραμμές γύρω από το Ερζερούμ. Ο Γιούντενιτς συγκέντρωσε περισσότερα από 250 πυροβόλα σε έναν μικρό τομέα της γραμμής. Οι απώλειες ήταν βαριές, αλλά η αριθμητική υπεροχή των Ρώσων, τρία προς ένα, έδειξε την αξία τους. Στις 16 Φεβρουαρίου, η Τρίτη Στρατιά αποσύρθηκε από το Ερζερούμ μόλις εγκαίρως για να γλυτώσει την πλήρη περικύκλωση. Με την απώλεια του φρουρίου, οι Οθωμανοί υπέστησαν 25.000 απώλειες και έχασαν 327 όπλα, τα νοσοκομεία τους και σημαντικά αποθέματα προμηθειών. Επιπλέον, στις 16 Απριλίου 1916, το μοναδικό μεγάλο λιμάνι της Μαύρης Θάλασσας στην περιοχή, η Τραπεζούντα, έπεσε στους Ρώσους, μια υλικοτεχνική καταστροφή για τους Οθωμανούς, καθώς αυτή η ορεινή περιοχή δεν ήταν δυνατόν να εξυπηρετηθεί από σιδηροδρόμους.
Ενισχυμένη από το Πέμπτο Σώμα στρατού από την Καλλίπολη, η κλονισμένη Τρίτη Στρατιά κατάφερε μόλις και μετά βίας να αποφύγει τον αφανισμό. Κατά τη διάρκεια της άνοιξης, ο Οθωμανός Στρατηγός Επιτελείου επινόησε ένα νέο μεγάλο σχέδιο. Στη δεξιά πτέρυγα της Τρίτης Στρατιάς, μια νέα Δεύτερη Στρατιά υπό τον Αχμέντ Ιζέτ Πασά, αποτελούμενη από μεραρχίες που δεν χρειάζονταν πλέον για την άμυνα της χερσονήσου της Καλλίπολης, θα ενίσχυε τις προσπάθειές της.
Η Τρίτη Στρατιά υπέφερε σε όλους τους τομείς και δεν μπορούσε να αντιταχθεί αποτελεσματικά σε μια νέα ρωσική επίθεση τον Ιούλιο του 1916, κόστισε στους Οθωμανούς τις πόλεις Bayburt στις 17 Ιουλίου και Erzincan στις 25 Ιουλίου. Η Δεύτερη Στρατιά έφτασε σιγά σιγά σε δύναμη 10 μεραρχιών πεζικού με άφθονο ιππικό και βαρύ πυροβολικό, με συνολική δύναμη 20 μεραρχιών 100.000 στρατιωτών. Στις 2 Αυγούστου, ο Ιζέτ Πασάς εξαπέλυσε μια επίθεση εναντίον της ρωσικής αριστερής πτέρυγας.
Έναν μήνα νωρίτερα, μια τέτοια επίθεση θα μπορούσε να είχε να σώσει την Τρίτη Στρατιά από την καταστροφή, αλλά τώρα ο Γιουντένιτς μπορούσε να αφιερώσει όλη του την προσοχή σε αυτή τη νέα απειλή για το πλευρό του. Η επίθεση του Ιζζέτ Πασά ήταν κακοσχεδιασμένη, καθώς πραγματοποιήθηκε από τρεις ευρέως διαχωρισμένες φάλαγγες εναντίον ενός ρωσικού στρατού που απολάμβανε εσωτερικές γραμμές και ανώτερες επικοινωνίες. Παρόλα αυτά, τα άριστα στρατεύματα της 2ης Στρατιάς ήταν αρχικά επιτυχημένα, μέχρι να ελεγχθούν από τις ρωσικές αντεπιθέσεις στα τέλη Αυγούστου.
Μέχρι τις 26 Σεπτεμβρίου, η επίθεση του Ιζέτ Πασά είχε τελειώσει. Για το ελάχιστο έδαφος που είχε κερδίσει, είχε θυσιάσει 30.000 αναντικατάστατους, καλά εκπαιδευμένους μαχητές Αυτό αποδείχτηκε ότι ήταν το τέλος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Οι στρατιώτες και στις δύο πλευρές στο μέτωπο του Καυκάσου πέρασαν το υπόλοιπο του 1916 και το μεγαλύτερο μέρος του 1917 στο χαρακώματα χωρίς καμία δράση σε κανένα από τα δύο στρατόπεδα. Ο δεύτερος και ο τρίτος οθωμανικός στρατός είχαν εξαντλήσει τις επιθετικές τους δυνατότητες. Στο δεύτερο μισό του 1917, οι ρωσικές δυνάμεις, ταλαιπωρημένες από την επαναστατική δυσαρέσκεια, άρχισαν να αποσυντίθενται. Ο Καύκασος είχε για όλους για πρακτικούς πολίτικους και στρατιωτικούς λόγους κενό εξουσίας.
Από οθωμανικής πλευράς, η Δεύτερη Στρατιά διαλύθηκε και ολόκληρο το μέτωπο τέθηκε και πάλι υπό την εξουσία της Τρίτης Στρατιάς. Με τα πρώην σώματα και μεραρχίες να συγκροτούν νέες δυνάμεις, αλλά ακόμα πολύ κάτω από την εγκεκριμένη δύναμη, ο στρατός ήταν ελάχιστα ικανός για επιθετικές επιχειρήσεις. Ωστόσο, η εξαφάνιση κάθε οργανωμένης αντίστασης στο μέτωπό του, εκτός από τον «Εθνικό Στρατό» της νέας ανεξάρτητης Αρμενίας, φάνηκε να δικαιολογεί άλλη μια επίθεση, από την οθωμανική Αυτοκρατορία. Ξεκίνησε στις 12 Φεβρουαρίου 1918 και ήταν μια μεγάλη, αν και βραχύβια, επιτυχία. Το Erzincan έπεσε αμέσως και η Τραπεζούντα μέσα σε ένα δεκαπενθήμερο. Στις 12 Μαρτίου, ο Βεχίτ Πασάς βρισκόταν στην Erzurum, και στις 25 Μαρτίου διέσχισε τον ποταμό στα προπολεμικά σύνορα. Στις 3 Απριλίου, οι Οθωμανοί βρίσκονταν στο Σαρικάμις, στις 6 Απριλίου στο Βαν και στις 14 Απριλίου στο Μπατούμ, έχοντας ανακαταλάβει μέσα σε δύο μήνες όλα τα εδάφη που είχαν χαθεί από το 1914. Στις 25 Απριλίου, η αρμενική φρουρά των 10.000 ανδρών παρέδωσε την πόλη-φρούριο του Καρς, η οποία αποτελούσε οθωμανικό έδαφος μέχρι και το 1878, μαζί με περισσότερα από 200 πυροβόλα, καθώς και σημαντικές ποσότητες προμηθειών.
Τελικά, παίρνοντας μια μεγαλοπρεπή κλίμακα, η οθωμανική επίθεση στη συνέχεια επεκτάθηκε σε βόρεια Περσία και Αζερμπαϊτζάν. Εν μέσω χαοτικών ειρηνευτικών συνομιλιών με Ρώσους, Βρετανούς, Γερμανούς, Αρμένιους και Γεωργιανούς απεσταλμένους, οι Οθωμανοί κατέλαβαν το σημαντικό λιμάνι της Κασπίας Θάλασσας, το Μπακού, στις 15 Σεπτεμβρίου 1918. Τελικά, στις 8 Νοεμβρίου η 15η Μεραρχία Πεζικού τούς κατέλαβε το Petrovsk, 180 μίλια βόρεια της Μπακού. Μέχρι εκείνη τη στιγμή, ωστόσο, η ανακωχή του Μούδρου, στις 30 Οκτωβρίου, δεν ίσχυε για την Οθωμανική Αυτοκρατορία καθώς είχε ήδη αποχωρήσει από τον πόλεμο. Τα εδαφικά κέρδη της τελευταίας αυτής επίθεση ήταν εντελώς άνευ σπουδαιότητας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Dowling, C. Timothy (2015), Russia at War: FROM THE MONGOL CONQUEST TO AFGHANISTAN, CHECHNYA, AND BEYOND, Santa Barbara: ABC-Clio
- Allen, WilIam (2011), Caucasian Battlefields: A History of the Wars on the Turco-Caucasian Border 1828–1921, U.K.: Cambridge University Press
- Erikson, Edward J. (2000), Ordered to Die: A History of the Ottoman Army in the First World War, U.S.A.: Praeger
