Της Άννας-Μαρίας Παρασκευοπούλου,
Στα ανατολικά της Παλιάς Πόλης υψώνεται το πρώτο φρούριο της Κέρκυρας, το Παλαιό Φρούριο ή Φορτέτσα (Fortezza), ένα αρχιτεκτονικό αριστούργημα της οχυρωματικής τέχνης τόσο της βυζαντινής εποχής όσο και της βενετσιάνικης.
Το παλαιό φρούριο με τις δίδυμες κορφές του φαντάζει επιβλητικό στον επισκέπτη του νησιού και βυθισμένο στην περισυλλογή της ιστορίας. Τα οχυρωματικά του έργα, που άρχισαν από τους Βυζαντινούς για να ολοκληρωθούν σχεδόν από τους Βενετούς και να συμπληρωθούν αργότερα από τους Άγγλους, μαζί με τα πλεονεκτήματα που προσφέρει αυτή η μικτή χερσόνησος, το κατέστησαν απόρθητο. Ακόμη και σήμερα, θαυμάζει κανείς το μέγεθος και τη σκοπιμότητα αυτών των έργων, που εντυπωσίασαν και τον ίδιο τον ναύαρχο Οράτιο Νέλσον.
Παρόλα αυτά, ήταν μικρό για να περιλάβει μια ακμάζουσα πολιτεία. Έτσι, από πολύ νωρίς χωρίστηκαν οι στρατιωτικές από τις αστικές λειτουργίες. Οι τελευταίες αναπτύσσονταν στο Ξώπολι (Borgo), στον χώρο, δηλαδή, που βρίσκεται σήμερα η παλιά πόλη της Κέρκυρας, και παρέμεινε ένα καθαρά στρατιωτικό κάστρο. Σήμερα σ’ αυτό διατηρούνται τα παλιά Βενετσιάνικα τείχη, αλλά από τα Βενετσιάνικα κτίρια δεν έχουν μείνει παρά ελάχιστα ίχνη.
Στην άκρη της Σπιανάδα), σε χώρο, δηλαδή, περιπάτου και αναψυχής, το Παλαιό Φρούριο είναι πολύ προσιτό στον επισκέπτη. Η εξωτερική πύλη φιλοξενούσε φυλάκιο και φρουρά και ζωντάνευε καθημερινά από ποικίλες στρατιωτικές και πολιτικές δραστηριότητες. Στη μέση της ευθύγραμμης κορτίνας, ανάμεσα στους προμαχώνες Μαρτινέγκου και Σαβορνιάν, βρίσκεται η είσοδος του Φρουρίου.
Η κινητή γέφυρα που οδηγούσε ως εκεί, σήμερα δεν υπάρχει πια, την αντικατέστησε μια σιδερένια, σταθερή, μήκους 60 μ. και 6 μ. πλάτος, η οποία στηρίζεται σε έξι χτιστά τείχη πάνω από την Κόντρα Φόσσα. Στις δυο πλευρές της, έχουν στηριχθεί χοντρά σιδερένια προστατευτικά κάγκελα στο τείχος της στεριάς και καταλήγουν στην κεντρική πύλη.
Το συγκρότημα της εισόδου αποτελείται από ένα κεντρικό θολωτό διάδρομο διακινήσεως με δύο εκατέρωθεν ίδιου πλάτους θολωτές αίθουσες. Όπως αναφέρει ο Θεοτόκης, η κατασκευή είχε εξωτερικά αδιάβροχο κονίαμα και μπορούσε να χρησιμοποιηθεί και σαν μικρός προμαχώνας. Κάτοψή της υπάρχει στο Κτηματολόγιο των Δημοσίων κτιρίων της εποχής, που βρίσκεται στο Αρχειοφυλάκιο της Κέρκυρας.
Εξωτερικά, μια μνημειακή σύνθεση το μοναδικό τοξωτό άνοιγμα. Πάνω από την πύλη είναι τοποθετημένο μαρμάρινο ανάγλυφο, το εθνόσημο του βασιλιά Γεωργίου Α’. Στη θέση του υπήρχε μέχρι το 1797 χρυσό έμβλημα της Δημοκρατίας του Αγίου Μάρκου. Αυτό το είχαν κατεβάσει οι Γάμοι Δημοκρατικοί με τους Κερκυραίους Τζακομπίνους. Σήμερα βρίσκεται στο Μουσείο του Λονδίνου.
Διατηρείται ακόμα η παλιά πελώρια ξύλινη καρφωτή πόρτα με χοντρά ξύλα, πάχους 25 εκ., με τεράστια σιδερένια καρφιά. Στο ορθογώνιο λίθινο πλαισίωμά της διακρίνονται δύο σχισμές από τις οποίες περνούσαν οι αλυσίδες για την ανάρτηση της κινητής γέφυρας. Κάτω από την είσοδο στο τοίχωμα του Φρουρίου υπάρχουν αποθήκες όπλων, ίσως κατά τη μεταγενέστερη διαμόρφωση.
Κάτω από τη γέφυρα αυτή περνάει το κανάλι του θαλασσινού νερού (canneta), στο οποίο είναι αραγμένες οι βάρκες των ερασιτεχνών ψαράδων, ενώ στο ένα από τα δύο μικρά τμήματα ξηράς που καταλήγουν στα τείχη βρίσκονται τα παραπήγματά τους. Παλαιότερη γέφυρα αυτή ήταν ξύλινη κατά το ήμισυ κινητή και στηριζόταν σε λίθινα βάθρα, τα οποία διατηρούνται μέχρι σήμερα. Αντικατέστησε παλαιότερη γέφυρα που ήταν κοντά στην εκκλησία της Μαντρακίνας (στο ΒΑ άκρο της πλατείας απέναντι από το Μαντράκι) και η οποία συνέδεε το Παλαιό Φρούριο με το Ξωπόλι.
Μοναδικοί είναι οι δύο μεγάλοι προμαχώνες που εισάγουν τον επισκέπτη στο οχυρό, δεξιά και αριστερά του Μαρτινέγκου και Σαβορνιάν. Οι προμαχώνες αυτοί είναι από τα μεγαλοπρεπέστερα κτίσματα του Φρουρίου.
Συγκεκριμένα, εσωτερικά είναι κούφιοι, χωρισμένοι σε τρεις ορόφους, που ο καθένας επικοινωνεί με τον άλλον με σκάλες πέτρινες και κατηφορικές διαβάσεις. Ολόκληρο το εσωτερικό των δύο αυτών οχυρών, που είναι θεμελιωμένα μέσα στη θάλασσα και διαμορφωμένα σε ορόφους, περιλαμβάνει τεράστιες θολωτές αίθουσες που επικοινωνούν μεταξύ τους αλλά και με τα παραπλήσια οχυρά του Φρουρίου, με στοές χτισμένες μέσα στους ογκώδεις τοίχους. Μέσα στις στοές αυτές υπάρχουν μαρμάρινες κλίμακες, αλλά και δρόμοι με ελαφριά κλίση, που φτάνουν μέχρι τα θεμέλια για την κίνηση τροχοφόρων κανονιών. Ο επισκέπτης αισθάνεται έναν αόριστο φόβο και θαυμασμό για την άρτια κατασκευή και την υψηλή οχυρωματική τεχνική. Τα πυροβόλα που ήταν στο ισόγειο μπορούσαν να χτυπήσουν τον εχθρό προς όλες τις κατευθύνσεις, δημιουργώντας ισχυρό αμυντικό φράγμα. Στο χαμηλότερο επίπεδο του προμαχώνα Savorgnan (δεξιά), υπάρχει μία θαυμάσια έξοδος προς τη θάλασσα. Το θαλασσινό νερό εισχωρεί μέχρι τα θεμέλια του προμαχώνα και μέσα στο ημίφως επιβάλλει την έκσταση. Οι προμαχώνες αυτοί που σήμερα δεν είναι επισκέψιμοι, επικοινωνούν με την ξηρά τάφρο.
Το συγκρότημα της εισόδου (16ος αι.) με τις αίθουσες δεξιά και αριστερά και τον ενδιάμεσο διάδρομο διακίνησης, μπορούσε να κλειστεί και από τις δύο πλευρές με μεγάλες πύλες και να μετατραπεί σε μικρό προμαχώνα. Διατηρείται ακόμη η παλιά ξύλινη πόρτα, που άνοιγε σε εξαιρετικές περιπτώσεις για την είσοδο ή έξοδο επισήμων προσώπων. Για την καθημερινή επικοινωνία παρέμενε ανοιχτό ένα μικρό πορτάκι (portelino), που διακρίνεται ακόμη και σήμερα στο αριστερό τμήμα της. Μία καμπυλωτή θύρα οδηγεί σε μία μεγάλη αίθουσα με θολωτή στέγη. Απέναντι ακριβώς υπάρχει μία παρόμοια αίθουσα. Ήταν τα φυλάκια της κεντρικής πύλης. Δεξιά και αριστερά είναι τοποθετημένα σε ξύλινες βάσεις δύο μικρά παλιά κανόνια.
Μετά το συγκρότημα της εισόδου, υπάρχει δεύτερη τάφρος, άνυδρη, της οποίας τα τοιχώματα σχηματίζονται αφ’ ενός από τους δύο προμαχώνες και τη βάση της πύλης και αφ’ ετέρου από το τοίχωμα του κυρίως φρουρίου. Αυτή η τάφρος ήταν ζευγμένη με ξύλινη γέφυρα, την οποία, αργότερα, οι Βενετοί (1603) αντικατέστησαν με πέτρινη. Προκαλεί δε τον θαυμασμό για το μέγεθος της ακτίνας του θόλου της (περ. 22μ). Η φράση αυτή ήταν ξηρά και συνιστούσε τη δεύτερη σειρά ταφρικής οχύρωσης. Πάνω ακριβώς από αυτή τη γέφυρα της άνυδρης τάφρου υπήρχε εκκλησία του λατινικού δόγματος, αφιερωμένη στη Madonna del Carmine, στην οποία μετέφεραν και φύλαγαν, όπως αναφέρει ο περιηγητής Grasset de Saint Sauveur, τους καταδικασμένους σε θάνατο.
Αντικρίζοντας το παλαιό φρούριο της Κέρκυρας μπορούμε να κάνουμε μία αναδρομή στο παρελθόν και την ιστορία του, τη φυσική διαμόρφωση του χώρου. Αποτελεί ένα εξαίρετο δείγμα ο χειριστής θέσης και φυσικής χάρης. Σε συνδυασμό με τις οχυρώσεις, αποκτά επιβλητικότητα και αίγλη. Οι πύργοι, οι υπόγειες διαβάσεις, τα κτίσματα που άφησαν διάφορες κυριαρχίες, ερείπια που άφησε ο χρόνος, οικόσημα και ανάγλυφα σαν προσωπικές και εθνικές σφραγίδες, υπέροχη θέα προς την πόλη και τη θάλασσα συνθέτουν το τοπίο του Παλαιού Φρουρίου που είναι διανθισμένο με την ιστορία και τους τοπικούς θρύλους. Δεν είναι υπερβολικός χαρακτηρισμός του σαν «το πιο όμορφο και ισχυρό φρούριο της Ευρώπης, ένα πρότυπο για τις τέχνες».
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Σπύρος Κατσαρός (2003), Ιστορία της Κέρκυρας, Εκδόσεις Mellon
- Παλαιό Φρούριο Κέρκυρας, Καστρολόγος Κάστρα της Ελλάδας, kastra.eu, διαθέσιμο εδώ
- Παλαιό Φρούριο Κέρκυρας, odysseus.culture.gr, διαθέσιμο εδώ
- Νικόλαος Κουμαρτζής (2017), Κάστρα και θρύλοι στην Ελλάδα, Εκδόσεις Δαιδάλεος
