Οθωμανοί Τούρκοι: Η προέλευση των θεμελιωτών μιας αυτοκρατορίας

Του Δημήτρη Καρυδάκη,

Η καταγωγή των διαφόρων τουρκομανικών φυλών και δη των Οθωμανών είναι ένα θέμα που σε καμία περίπτωση δεν θα χαρακτηριζόταν ως εύκολο από κανέναν, από τον μέσο πολίτη που ασχολείται με την Ιστορία και τον φοιτητή πανεπιστημίου μέχρι και τον ιστορικό ερευνητή και αναλυτή. Αυτό, γιατί οι ιστορικές πηγές που έχουμε στη διάθεσή μας για το συγκεκριμένο θέμα είναι ιδιαίτερα λίγες και δεν βοηθούν και πολύ στην «εξιχνίαση του μυστηρίου». Παρόλα αυτά, στο συγκεκριμένο άρθρο θα κάνω μια ταπεινή απόπειρα, ανατρέχοντας πίσω στον χρόνο, με απώτερο σκοπό, φυσικά, να ρίξω λίγο φως στο «σκοτεινό» αυτό ζήτημα.

Όπως είδαμε σε προηγούμενο άρθρο, η μεσαιωνική Ευρώπη βίωσε τη διάλυση του δυτικού τμήματος της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας με το εναπομείναν ανατολικό κομμάτι να επιβιώνει και να αποτελεί τον ισχυρότερο πόλο διαμόρφωσης και εξάπλωσης της ελληνορθόδοξης ταυτότητας και γλώσσας τόσο στον κύριο ελλαδικό χώρο όσο και στα βάθη της Αφρικής και της Ασίας. Τίποτα, όμως, όπως ξέρουμε, δεν διαρκεί ες αεί, καθώς ήδη από τον 7^ο και 8^ο αιώνα μ.Χ. (625-800 μ.Χ. περ.) η ριζική επέκταση του Ισλάμ στον αραβικό κόσμο και τη Μέση Ανατολή ήρθε να αποτελέσει έναν πόλο αμφισβήτησης του ελληνο-ρωμαϊκού και ορθόδοξου χριστιανικού status-quo στην ευρύτερη περιοχή (ειδικά στην Ανατολία).

Τα κελεύσματα του Ισλάμ δεν άφησαν ανεπηρέαστους και τους διάφορους λαούς της κεντρικής Ασίας, των οποίων η νομαδική φύση, σε συνδυασμό με τον ανερχόμενο και ελκυστικό χαρακτήρα αυτής της θρησκείας, προκάλεσε τον εξισλαμισμό και των πιο σκληροτράχηλων νομαδικών ηγετών, μεταμορφώνοντάς τους σε «ιερούς πολεμιστές» του Ισλάμ ή, αλλιώς, γαζήδες (οθ. τουρκικά: “ghazi”, ο όρος, αρχικά, υποδήλωνε τον επιδρομέα με σκοπό το πλιάτσικο και, έπειτα, τον μεγάλο πολεμιστή ή κατακτητή, γι’ αυτό και δινόταν ως τιμητικός τίτλος σε πολλούς Οθωμανούς Σουλτάνους).

Καταρχάς, να αναφερθεί πως όταν μιλάμε για τουρκομανικές φυλές και νομαδικούς πληθυσμούς της κεντρικής Ασίας, εννοούμε κατά κύριο λόγο τις φυλές εκείνες που, σύμφωνα με την έρευνα, προέρχονται από τις πεδιάδες των ποταμών Ορχόν (Orkhon) και Σελεγκά (Selenge), λίγο πιο νότια από τη λίμνη Βαϊκάλη, στη σημερινή Μογγολία. Μία από τις πιο γνωστές φυλές των περιοχών αυτών ήταν οι λεγόμενοι Ογούζοι Τούρκοι. Από τις επικρατέστερες τουρκομανικές φυλές των παραπάνω περιοχών οι μελετητές συμφωνούν ότι σχεδόν όλα τα τουρκικά φύλα του Μεσαίωνα (βλ. Πετσενέγγοι, Κουμάνοι, Ούζοι κ.α.) προέρχονται από τους Ογούζους Τούρκους, με τους Σελτζούκους και τους Οθωμανούς να μην αποτελούν εξαίρεση στον κανόνα αυτό.

Τον 10^ο και 11^ο αιώνα μ.Χ. παρατηρείται μία τεράστια μετανάστευση τουρκομανικών (ειδικά ογουζικών) πληθυσμών από τις ευρασιατικές στέπες και τις πεδιάδες της Μογγολίας προς τη σημερινή Μικρά Ασία, μία μετακίνηση πληθυσμών που βρήκε χιλιάδες Ογούζους Τουρκομάνους να μεταναστεύουν προς τα δυτικά, προκειμένου να αποφύγουν τις επεκτατικές διαθέσεις των μογγολικών στρατευμάτων της «Χρυσής Ορδής». Υπό τις πιέσεις των Μογγόλων από τα ανατολικά, οι Ογούζοι Τούρκοι θα κινηθούν προς την Περσία και τη Μέση Ανατολή, ιδρύοντας τη δική τους Σελτζουκική Αυτοκρατορία το 1037 μ.Χ., μία αυτοκρατορία, η οποία από τις αρχές του 11^ου αι. μέχρι και τα τέλη του 12^ου αι. (1037-1194 μ.Χ.) αποτέλεσε τον κύριο εχθρό τόσο του βυζαντινού κράτους όσο και της ελληνικής ταυτότητας στη Μικρά Ασία, εκτεινόμενη από τα βάθη της Περσίας μέχρι και τη Μ. Ασία.

Καθοριστική ήταν η νίκη των Σελτζούκων απέναντι στους Βυζαντινούς το 1071 μ.Χ. στο Μάντζικερτ (σημερινό “Malazgirt” στην Τουρκία), μία νίκη που όχι μόνο αποτέλεσε την αρχή του τέλους της αυτοκρατορίας, αλλά έθεσε και τα θεμέλια για την οριστική εγκατάσταση των τουρκικών φυλών στη Μικρά Ασία. Η αυτοκρατορία των Σελτζούκων κυριάρχησε για σχεδόν δύο αιώνες στην ευρύτερη περιοχή, με το Σουλτανάτο του Ρουμ να αποτελεί το τελευταίο προπύργιό τους, το οποίο και έπεσε οριστικά το 1308 μ.Χ.

Με τη διάλυση του Σελτζουκικού Σουλτανάτου του Ρουμ, το οποίο από το 1243 μ.Χ. αποτελούσε μογγολικό προτεκτοράτο μετά τη μάχη του Köse Dağ (σημερινό “Köse” της Τουρκίας), η Μ. Ασία χωρίστηκε σε μικρά πριγκιπάτα ή αλλιώς «μπεηλίκια», τα οποία κέρδισαν σταδιακά την αυτονομία τους από τη σελτζουκική και ειδικά τη μογγολική επικυριαρχία. Με τα μπεηλίκια των Καραμανιδών, των Γκερμιγιανιδών και των Οσμανληδών να είναι τα πιο γνωστά, η σελτζουκική κυριαρχία έδωσε τη θέση της σε μία διαιρεμένη Μ. Ασία, η οποία, όπως θα έδειχνε το πέρασμα του χρόνου, θα ενωνόταν υπό τη σκέπη των Οσμανληδών, το μπεηλίκι των οποίων μέχρι και τα τέλη του 15^ου αι. θα κατακτούσε τα γειτονικά πριγκιπάτα, προκειμένου να μεταμορφωθεί από μπεηλίκι των Οσμανληδών σε Αυτοκρατορία των Οσμανληδών (ή, αλλιώς, Οθωμανική Αυτοκρατορία· το όνομα προέρχεται από τον Οσμάν Γαζή, εξ ου και Οσμάν/Οθμάν ή Οθομάν).

Ο Οσμάν Γαζής, γνήσιο τέκνο της Ογουζικής φυλής των Καγί (Kayi) και φύλαρχος του μπεηλικιού των Οσμανληδών μετά τον πατέρα του, Ερτουγρούλ Γαζή, ήταν ο γενάρχης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ενός μορφώματος που για πάνω από έξι αιώνες (αν λάβουμε ως χρονολογική αφετηρία το 1299, οπότε και ο Οσμάν Γαζής κηρύσσει την ανεξαρτησία του από τον Σελτζούκο Σουλτάνο μέχρι και το 1922, οπότε καταργείται και επισήμως το Οθωμανικό Σουλτανάτο) θα κυριαρχήσει στη Μ. Ασία, την Ευρώπη και τη Βόρειο Αφρική, φτάνοντας ακόμη και έξω από τα τείχη της Βιέννης εις διπλούν.

Όπως είπαμε, οι Οθωμανοί δεν ξεκίνησαν παρά μόνο ως ένα απλό μικρό «βασίλειο», το οποίο με αρχική του έδρα την πόλη Σογκούτ (Söğüt) άρχισε να επεκτείνεται σταδιακά και προς τα δυτικά (οι Μογγόλοι αποτελούσαν ακόμη απειλή από τα ανατολικά), κατακτώντας τα Βαλκάνια και εδραιώνοντας την παρουσία τους σε αυτά με τη μάχη του Κοσσυφοπεδίου το 1389 μ.Χ., έδωσε το τελειωτικό χτύπημα στους Βυζαντινούς στις 29 Μαΐου του 1453 με την άλωση της Πόλης και καθυπόταξε τα λοιπά τουρκομανικά μπεηλίκια, όπως ήδη ειπώθηκε, μέχρι και τα τέλη του 15^ου αι.

Επομένως, αυτό το μικρό τουρκικό πριγκιπάτο, εκμεταλλευόμενο τις επικρατούσες συνθήκες της εποχής (τη στρατιωτική παρακμή του Βυζαντίου) και με εργαλείο την ισλαμική ιδεολογία του γαζή/επιδρομέα, θα επεκταθεί με σχετική ευκολία στα εναπομείναντα βυζαντινά εδάφη της Μ. Ασίας και των Βαλκανίων, με αποτέλεσμα να καρπωθεί εκείνα τα οφέλη, για τα οποία είχαν προλειάνει το έδαφος τόσο οι Σελτζούκοι, όσο και οι λοιποί τουρκομανικοί πληθυσμοί που εγκαταστάθηκαν στη Μ. Ασία τον 10^ο και 11^ο αιώνα μ.Χ.

Συμπερασματικά, οι Οθωμανοί Τούρκοι άφησαν αδιαμφισβήτητα πίσω τους τη δική τους ξεχωριστή κληρονομιά και το δικό τους στίγμα, τόσο στη γλώσσα των λαών που είχαν υπό την επιρροή τους μέσω διαφόρων γλωσσικών δανείων όσο και μέσω της αρχιτεκτονικής τους. Όντας ο φόβος και ο τρόμος της Χριστιανικής Δύσης μέχρι τουλάχιστον και το 1566 και το τέλος της βασιλείας του Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπούς, η Οθωμανική Αυτοκρατορία (τουρκικά: Osmanlı Devleti ή Osmanlı İmparatorluğu) αποτέλεσε τον κύριο προασπιστή της ισλαμικής θρησκείας και κουλτούρας μέχρι και το οριστικό της τέλος στις αρχές του 20^ού αιώνα (1922) και την αντικατάστασή της από την Τουρκική Δημοκρατία, έτσι όπως αυτή διαμορφώθηκε με την ξακουστή Συνθήκη της Λωζάνης.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Hellenic Armors, Η καταγωγή των Οθωμανών Τούρκων. Διαθέσιμο εδώ
• Zorlu, Faruk (2022), Commemorating founder of Ottoman Empire on 696th anniversary of his passing, aa.com. Διαθέσιμο εδώ
• Στούκας, Μιχάλης (2018), Η καταγωγή των Τούρκων: Ογούζοι Τούρκοι, Σελτζούκοι και Οθωμανοί, Πρώτο Θέμα. Διαθέσιμο εδώ