Της Κατερίνας Κωνσταντοπούλου,
«Η αρχαία Αθήνα και η αρχαία Ρώμη έπαψαν να υπάρχουν εδώ και δύο χιλιάδες χρόνια, αλλά το πνεύμα της παλιάς τους ακμής διατηρείται ζωντανό μέσα στα ερείπια, στα ακρωτηριασμένα αγάλματα, στις ξεθωριασμένες περγαμηνές ή τους χαμένους παπύρους», σημειώνει ο Μιχαήλ Γρυπάρης στο βιβλίο του Εννοιολογικές προσεγγίσεις. Γιατί και πώς, λοιπόν, πολιτισμοί, που έχουν παρέλθει εδώ και τόσους αιώνες, εξακολουθούν να πάλλονται ζωντανοί μέσα στο σήμερα; Γιατί όταν αντικρίζουμε τα αγάλματα στο Μουσείο της Ακρόπολης, έχουμε την ψευδαίσθηση πως κινούνται; Γιατί όταν κοιτάμε κατάματα τις Καρυάτιδες, ξεγελιόμαστε για μια στιγμή και νομίζουμε πως είναι ζωντανές; Μήπως κουβαλάμε στην ψυχή μας ένα κομμάτι Αρχαίας Ελλάδας;
Aς σταθούμε στην περίπτωση της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας, τρανό παράδειγμα της διαχρονικότητας του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού, η οποία οφείλεται στις αιώνιες και πανανθρώπινες αξίες του. Η αρχαία ελληνική τραγωδία αποτελεί έναν ύμνο στο μέτρο, την ομορφιά, το αίσθημα δικαίου, την ελευθερία. Στον Οιδίποδα βλέπουμε τον εαυτό μας. Τον άνθρωπο που αγωνίζεται για την προσπέλαση της αλήθειας και την ανακάλυψη της ταυτότητάς του, τον άνθρωπο που συντρίβεται από την ίδια του την ευφυία, τον άνθρωπο που, διατηρώντας την πνευματική του αυτοβουλία, αποκαλύπτει μία ολέθρια για τον ίδιο αλήθεια και αυτοτιμωρείται οικειοθελώς. Στον Οιδίποδα συμπυκνώνεται το απαύγασμα του αρχαίου ελληνικού τρόπου σκέψης: η αλήθεια έρχεται στο φως με την προσωπική έρευνα του ανθρώπου και όχι δια αποκαλύψεως, όπως σε άλλους πολιτισμούς. Ο Οιδίποδας, παρά το απεχθές των πράξεών του, μας γίνεται συμπαθής. Γιατί μας αναγκάζει να συνειδητοποιήσουμε πως όλοι μας βρισκόμαστε στη δίνη μιας πλάνης, πως όλοι μας μπορεί το πρωί να είμαστε «βασιλιάδες» και το βράδυ της ίδιας μέρας «μιάσματα». Η «απουσία Θεού» (Hölderlin) που εντοπίζεται στον Οιδίποδα, καθώς οι θεοί τον τιμωρούν για πράξεις που διέπραξε εν αγνοία του, έγινε πιο επίκαιρη από ποτέ κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και εξακολουθεί να έρχεται στην επιφάνεια κάθε φορά που η αδικία και το έγκλημα κυριαρχούν.
Η αρχαία ελληνική τραγωδία, μέσα από τη σύνθεση των αντιθέσεων, απελευθερώνει και εξυψώνει τον ανθρώπινο νου. Η ίδια η τραγωδία, ως σύλληψη, εδράζεται σε μία αντίθεση: κατά τον Nietzsche, η τραγωδία γεννιέται από το πάντρεμα δύο αντίρροπων στοιχείων, του Απολλώνιου και του Διονυσιακού, του φωτός και της γενετήσιας ηδονής, των ζωωδών, δηλαδή, ενστίκτων του ανθρώπου. Γι’ αυτό ακριβώς αγγίζει τόσο πολύ την ανθρώπινη ψυχή. Γιατί δεν την αντιμετωπίζει εξιδανικευμένα και μονολιθικά, αλλά αναγνωρίζει την πολυπλευρικότητά της. Στην Αντιγόνη του Σοφοκλή ενσαρκώνεται ο ορισμός της τραγωδίας κατά Hegel, ορισμός που ερείδεται, επίσης, στην αντίθεση: η τραγωδία ορίζεται ως η σύγκρουση δύο εξίσου ηθικά νομιμοποιημένων αρχών και όχι ως η σύγκρουση του καλού με το κακό. Η Αντιγόνη, που αντιπροσωπεύει την αδελφική αγάπη και τους συγγενικούς δεσμούς, συγκρούεται με τον Κρέοντα, στο πρόσωπο του οποίου βλέπουμε τις πολιτικές αξίες. Και οι δύο είναι εξίσου τραγικές φιγούρες.
Σε μία εποχή άκριτης ξενομανίας και απομάκρυνσης από την παράδοση, είναι σημαντικό να νιώθουμε τους παλμούς της Αρχαίας Ελλάδας στις διάφορες πτυχές του σήμερα: στα μνημεία, στη γλώσσα, στις αξίες, στα κείμενα, στη φιλοσοφία. Γιατί ο αρχαιοελληνικός πολιτισμός είναι άμεσα συνυφασμένος με τον ανθρωπισμό, θέτοντας στο επίκεντρο τον άνθρωπο, την πνευματική του ελευθερία και τη δικαιοσύνη. Και ο κόσμος μας έχει τώρα, περισσότερο από ποτέ, ανάγκη τον ανθρωπισμό.
Ας συνεχίσουμε να βλέπουμε ζωή στα μάτια των Καρυάτιδων.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Γρυπάρης, Μ. Γ. (1998), Εννοιολογικές προσεγγίσεις, Εκδόσεις Φροντιστηρίου Ακάδημος
- Βερτουδάκης Β. Π., Παπαθωμάς Α. (2020), Βασιλιάς και Φαρμακός, Εκδόσεις Σίλλυβος
