Της Μαρίας Κουλούρη,
Την Πέμπτη 14 Φεβρουαρίου 1980 έγινε στην Αρχαιολογική Εταιρεία μια σημαντική διάλεξη, διάρκειας δυόμιση ωρών από τον αρχαιολόγο Γιάννη Σακελλαράκη, με τίτλο «Ο ναός των Αρχανών. Πρώτη ανακοίνωση». Σίγουρα όλοι θα πίστευαν πως επρόκειτο για μία ακόμα παρουσίαση μιας αρχαιολογικής θέσης και των ευρημάτων της. Η ανακοίνωση, όμως, πως βρέθηκαν ίχνη ανθρωποθυσίας στον ναό, προκάλεσαν αντιδράσεις, οι οποίες δεν άργησαν να φτάσουν σε επίπεδα μετωπικής σύγκρουσης με τον ίδιο τον αρχαιολόγο.
Πιο συγκεκριμένα, στις 28 Μαρτίου 1979, η ανασκαφή της Ε. Σακελλαράκη έφερε στο φως έναν ανεξάρτητο ναό στα Ανεμόσπηλια Αρχανών. Ο ναός αυτός είναι ένα συμμετρικά ορθογώνιο κτήριο με τέσσερα δωμάτια, τρία μακρόστενα κλειστά δωμάτια και έναν μακρύ προθάλαμο στον βορρά, στον οποίο βρέθηκαν 150 τελετουργικά αγγεία κι ένας ανθρώπινος διαταραγμένος σκελετός άντρα με προσανατολισμό προς την έξοδο του ναού, ο οποίος, όμως, χτυπήθηκε από λίθο της οροφής στο πίσω μηριαίο οστό του. Ο συγκεκριμένος ναός περικλείεται από μικρή οχύρωση στα βόρεια και τα νότια, και έχει κτιστεί από πελεκητούς ασβεστόλιθους, ενώ πιθανή είναι και η ύπαρξη κονιάματος στους τοίχους.
Όσον αφορά το κεντρικό δωμάτιο, εκεί βρέθηκαν πολλά μεγάλα αγγεία και πολυάριθμοι πίθοι. Επίσης, ένα θρανίο υπερυψωμένο βρέθηκε στο νότιο τμήμα του δωματίου, το οποίο είχε δημιουργηθεί από λάξευση του βράχου, ενώ το νοτιοδυτικό τμήμα του δωματίου ήταν κενό. Πάνω σε αυτό το θρανίο ανακαλύφθηκαν μέσα σε ξύλινη μάζα δύο πήλινα πόδια, υπερφυσικού μεγέθους που πιθανότατα στήριζαν το ξύλινο ξόανο (λατρευτικό άγαλμα) του ναού.
Τα πράγματα ήταν αρκετά διαφορετικά στο ανατολικό δωμάτιο. Εκεί βρέθηκαν διάφορα τελετουργικά αγγεία τα οποία χρησιμοποιούνταν για αναίμακτες προσφορές, καθώς φαίνεται πως το συγκεκριμένο δωμάτιο αποτελούσε αποθηκευτικό χώρο και προετοιμασίας αναίμακτων ιεροπραξιών. Ανάμεσα στα αγγεία που βρέθηκαν, ήταν και μια σπονδική πρόχους, ενώ σημαντική είναι η ύπαρξη βαθμιδωτού βωμού στον νότιο τοίχο, πάνω στον οποίο ανακαλύφθηκαν είκοσι πήλινα αγγεία κι ένας λίθινος κέρνος που στις επιφάνειές τους έχουν παραστάσεις μινωικής εικονογραφίας και εγχαράξεις Γραμμικής Α’.
Τα ευρήματα του δυτικού δωματίου αποτέλεσαν το αντικείμενο των αντιδράσεων. Η αρχική σκέψη του Σακελλαράκη ήταν πως βρήκε τα ίχνη μιας ταυροθυσίας, καθώς επάνω σε έναν σορό οστών βρέθηκε ένα χάλκινο αντικείμενο με έμβλημα μιξογενούς κεφαλής ζώου. Η εξέλιξη της ανασκαφής, ωστόσο, απέδειξε κάτι εντελώς διαφορετικό. Τα οστά αυτά ήταν ανθρώπινα. Ο σκελετός ανήκε σε άνδρα 18 ετών ύψους 1,65 και βρέθηκε πάνω σε χτιστό βωμό, διπλωμένος στο πλευρό και πιθανότατα με δεμένα πόδια. Δίπλα του βρέθηκε ένας άλλος σκελετός που ανήκε ξανά σε άνδρα, αυτήν τη φορά μεγαλύτερης ηλικίας, περίπου 37 ετών και ύψους 1,78. Επίσης, ο άνδρας αυτός φορούσε δύο insignia (εμβλήματα), δηλαδή ένα δαχτυλίδι ασημένιο, επενδυμένο με σίδερο, και μια σφραγίδα από φλεβωτό αχάτη που πάνω έφερε παράσταση πλοίου με τον κωπηλάτη του. Άρα, ίσως πρόκειται για κάποιον ιερέα του ναού.
Η στάση, όμως, αυτού του σκελετού παρουσίασε μια ιδιαιτερότητα. Βρέθηκε ανάσκελα, με τα χέρια στο στήθος και το ένα πόδι λυγισμένο, μια στάση που από τους επιστήμονες ερμηνεύθηκε ως στάση οπισθοχώρησης σε κάτι που πέφτει από πάνω και σκοτώνει τον άνθρωπο. Επίσης, σε αυτό το δωμάτιο βρέθηκε και ένας σκελετός κοπέλας, 28 ετών περίπου και ύψους 1,45, η οποία έπασχε από μεσογειακή αναιμία σύμφωνα με τους επιστήμονες.
Σε όλα αυτά τα σπουδαία ευρήματα που βρήκε ο Σακελλαράκης έπρεπε να δώσει μια ερμηνεία. Στηριζόμενος, λοιπόν, και στις ιστορικές συνθήκες της εποχής, υποστήριξε πως οι σεισμοί που γίνονταν στο νησί δημιουργούσαν μεγάλες καταστροφές και οι ιερείς του ναού κατέφυγαν σε μια ακραία προσπάθεια εξιλασμού της θεότητας, τη θυσία ενός ανθρώπου, ώστε να σταματήσουν τις συμφορές. Οι υπόλοιποι άνθρωποι που βρέθηκαν νεκροί μέσα στον ναό πιθανότατα ήταν θύματα κάποιου φονικού σεισμού. Αυτό συμπεραίνεται από τη στάση του ανδρός στον προθάλαμο του κτηρίου, αλλά και αυτή του 37χρονου άνδρα στο δυτικό δωμάτιο, που φαινόταν σαν να ήθελε να αποφύγει κάτι που έπεφτε πάνω του.
Αυτός ο σεισμός φαίνεται να σήμανε και το τέλος του ιερού στο α΄ μισό του 17ου αιώνα π.Χ. Παρά τη μικρή διάρκεια ζωής του –περίπου 50 χρόνια– ο ναός στ’ Ανεμόσπηλια αποτελεί σημαντική ανακάλυψη, καθώς μας χαρίζει πολλές πληροφορίες για τις θρησκευτικές πεποιθήσεις των ανθρώπων της παλαιοανακτορικής εποχής. Η ερμηνεία του Σακελλαράκη περί ανθρωποθυσίας έγινε σχεδόν καθολικά δεκτή από τους επιστήμονες, παρόλη την αναστάτωση που προκάλεσε στον Τύπο της εποχής. «Αυτά τα συμπεράσματα των αρχαιολόγων είναι αυθαίρετα και εν πολλοίς απαράδεκτα, γιατί δουλειά τους είναι να προσδιορίζουν τις χρονολογίες των ευρημάτων τους, τους ρυθμούς των κιόνων κ.λπ., κ.λπ.» είχε γράψει ο Ελεύθερος Κόσμος στις 27 Φεβρουαρίου 1980…
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Μαντζουράνη Ελένη, ΠΡΟΊΣΤΟΡΙΚΗ ΚΡΗΤΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ, Αθήνα: Εκδόσεις Καρδαμίτσα (2002)
- Σακελλαράκης Γιάννης, Ο ΝΑΟΣ ΣΤΑ ΑΝΕΜΟΣΠΗΛΙΑ, ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ (2012), διαθέσιμο εδώ.
