Της Μαρίας Σπαράκη,
Η συνηθέστερη πρακτική που υιοθετεί ο θεωρητικός του ποινικού δικαίου για την ανάλυση των διαφόρων φαινομένων και προβληματισμών που απασχολούν το ποινικό δίκαιο είναι η μελέτη νομολογιακών αποφάσεων, αφού αυτές άπτονται της πραγματικότητας και διευκολύνουν, για αυτόν τον λόγο, την εμβάθυνση σε ένα ζήτημα, καθώς και την καλύτερη κατανόησή του. Μέσα από τη νομολογία αντιλαμβανόμαστε ότι υπήρχαν ορισμένες περιπτώσεις οι οποίες έχουν πλέον συμπεριληφθεί στο άρθρο 22 ΠΚ, οι οποίες καθορίζουν το δικαίωμα στην άμυνα. Το δικαίωμα στην άμυνα κατά το ποινικό δίκαιο στηρίζεται σε δυο θεμελιώδεις αρχές: την ατομική πτυχή της άμυνας και την υπερατομική της πτυχή, την προστασία, δηλαδή, της έννομης τάξης. Ωστόσο, η άμυνα, ως λόγος άρσης του αδίκου, θα πρέπει να έχει ορισμένα χαρακτηριστικά.
Σύμφωνα με το άρθρο 22 ΠΚ:
- Δεν είναι άδικη η πράξη που τελείται σε περίπτωση άμυνας.
- Άμυνα είναι η αναγκαία προσβολή του επιτεθέμενου στην οποία προβαίνει το άτομο, για να υπερασπισθεί τον εαυτό του ή άλλον από άδικη και παρούσα επίθεση που στρέφεται εναντίον τους.
- Το αναγκαίο μέτρο της άμυνας κρίνεται από τον βαθμό επικινδυνότητας της επίθεσης, από το είδος της βλάβης που απειλούσε, από τον τρόπο και την ένταση της επίθεσης και από τις λοιπές περιστάσεις.
Πιο συγκεκριμένα, η άμυνα προϋποθέτει επίθεση παρούσα και άδικη. Το δικαίωμα στην άμυνα είναι καθολικό, δικαιούται, δηλαδή, κάθε πρόσωπο να στραφεί εναντίον όποιου προσπαθεί ή και καταφέρνει να προσβάλλει κάποιο από τα έννομα αγαθά του προσώπου. Δύο βασικές αρχές διέπουν τη νομική φύση του δικαιώματος της άμυνας και αυτές είναι: α) Το δικαίωμα κάθε προσώπου να αυτοπροστατεύεται από οποιαδήποτε προσβολή των εννόμων αγαθών του και β) η επιβεβαίωση της έννομης τάξης, η οποία επιτυγχάνεται μέσα από την απόκρουση μιας άδικης επιθέσεως, μιας επιθέσεως που απειλεί την έννομη τάξη και που τη θέτει υπό αμφισβήτηση. Η δεύτερη αυτή αρχή διαφοροποιεί ουσιαστικά το δικαίωμα στην άμυνα από την κατάσταση ανάγκης του άρθρου 25 ΠΚ, καθώς η αρχή αυτή οδηγεί κατά κάποιον τρόπο σε μια επιτρεπτή αντιστάθμιση των προσβαλλόμενων εννόμων αγαθών του αμυνόμενου και του επιτιθέμενου, και έτσι δεν απαιτείται η ύπαρξη μιας ιεραρχικής σχέσης ανώτερου και κατώτερου εννόμου αγαθού για την επίκληση του συγκεκριμένου λόγου άρσης του αδίκου.
Για την ορθότερη κατανόηση του δικαιώματος θα πρέπει να υπαγάγουμε τον όρο της άμυνας στην αντίστοιχη νομική ορολογία. Στο άρθρο 22 του Ποινικού Κώδικα διατυπώνονται τα εξής: ( άρ. 22 παρ. 1 ΠΚ ) «Δεν είναι άδικη η πράξη που τελείται σε κατάσταση άμυνας». Ο νομοθέτης συνεχίζει παραθέτοντας στην παρ. 2 του ίδιου άρθρου τον ορισμό της άμυνας: «Άμυνα είναι η αναγκαία προσβολή του επιτιθέμενου στην οποία προβαίνει το άτομο προς υπεράσπιση του εαυτού του ή άλλου από παρούσα και άδικη επίθεση που στρέφεται εναντίον τους». Συνεπώς, για να υφίσταται κατάσταση άμυνας, τότε θα πρέπει να ισχύουν σωρευτικώς οι παρακάτω προϋποθέσεις:
Επίθεση: Πρέπει να υπάρχει επίθεση. Ως επίθεση νοείται ανθρώπινη συμπεριφορά που απειλεί έννομο αγαθό. Αυτό σημαίνει ότι η πράξη του επιτιθέμενου πρέπει να είναι πράξη που πηγάζει από ανθρώπινη συμπεριφορά. Για παράδειγμα, οι επιθέσεις ζώων δεν εμπίπτουν στη διάταξη του άρθρου 22 ΠΚ, διότι αυτά θεωρούνται «πράγματα», εκτός εάν, βέβαια, χρησιμοποιούνται ως όργανο της επίθεσης, άρα ο εντολέας του φέρει ευθύνη φυσικού αυτουργού για το έγκλημα που τέλεσε το ζώο.
Παρούσα: Η επίθεση πρέπει να είναι παρούσα. Κατά τον μάλλον κρατούντα ορισμό, η επίθεση είναι παρούσα, όταν η προσβολή του εννόμου αγαθού επίκειται άμεσα ή άρχισε και συνεχίζεται ακόμη χωρίς να έχει αποπερατωθεί.
Άδικη: Δογματικό ζήτημα αποτελεί το αν για να χαρακτηριστεί μια συμπεριφορά ως «επίθεση» υπό την έννοια του άρθρου 22 ΠΚ, θα πρέπει να εκφράζει εγκληματικό άδικο. Η κρατούσα άποψη, που τυχαίνει να είναι και αυτή του Ανδρουλάκη, αρκείται σε γενικά άδικο χαρακτήρα, δεν απαιτείται, δηλαδή, η επίθεση να συνιστά και ποινικά άδικο, να αποτελεί, δηλαδή, έγκλημα κατά τις διατάξεις του ποινικού κώδικα ή κάποιου ειδικού ποινικού νόμου. Ωστόσο, υποστηρίζεται και η αντίθετη άποψη, σύμφωνα με την οποία, λόγω της βαρύτητας που ενέχει η αμυντική πράξη και λαμβάνοντας υπόψη την πιθανή ζημιά που μπορεί να προκληθεί από αυτή στον επιτιθέμενο, τότε η διάταξη του άρθρου 22 ΠΚ πρέπει να ερμηνευθεί στενά και τα όρια του αδίκου να περιορισθούν στα πλαίσια του εγκληματικού αδίκου.
Καταληκτικά, μέσα στο πλαίσιο της γενικής αξιολόγησης των έννομων αγαθών και της αναγνώρισης της υπεροχής της έννομης τάξης στο σύνολό της απέναντι σ’ αυτά —αξιολόγησης που υπογραμμίζει τη σχετικότητα της αξίας και της προστασίας τους— τοποθετείται ο θεσμός της άμυνας, μιας κατάστασης και ενέργειας που δικαιολογεί την προσβολή τους σε συγκεκριμένη περίπτωση. Επομένως, η άμυνα ως ποινικός θεσμός έχει γνωρίσει μια πολυκύμαντη σταδιοδρομία, η οποία αντικατοπτρίζεται και στις απόπειρες θεωρητικής θεμελίωσής της.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Διπλωματική Εργασία: Η άμυνα και ιδίως οι κοινωνικοηθικοί περιορισμοί αυτής, του Ευσταθίου Θεοφανίδη, διαθέσιμη εδώ
- Χρίστος Χ. Μυλωνόπουλος, Ποινικό Δίκαιο Γενικό Μέρος, 2η Έκδ., Π.Ν Σάκκουλας, 2020
