Του Μανώλη Κουφόπουλου,
Είτε ασχολούμαστε ενεργά με τον αθλητισμό είτε όχι, γνωρίζουμε ότι η άσκηση σχετίζεται στενά με ανεπτυγμένη μυϊκή μάζα και συχνά, με χαμηλό ποσοστό λίπους. Συνήθως, εμφανείς κοιλιακοί και γενικότερη γράμμωση στο σώμα είναι συνυφασμένα με τους αθλητές και αυτούς που εργάζονται στον χώρο της μόδας. Αυτή η εμφάνιση είναι αδιαμφισβήτητα επιθυμητή από τους περισσότερους ανθρώπους. Άλλωστε, αυτό επιβεβαιώνεται από τις δεκάδες διαφημίσεις για απόκτηση του «τέλειου σώματος» και τις πολλαπλές ερωτήσεις στους γυμναστές για το «πώς θα μοιάσω σε αυτόν / αυτήν», τις οποίες κάποια στιγμή όλοι μας θα έχουμε ακούσει.
Ωστόσο, πίσω από αυτά τα «τέλεια» σώματα υπάρχει μία σκοτεινή αλήθεια που αν αγνοηθεί ή υποτιμηθεί, θα μας οδηγήσει σε καταστροφικές συνέπειες.
Η ανορεξία των αθλητών, μία πολύπλοκη, πολύπλευρη διαταραχή
Ο λόγος αφορά την ανορεξία των αθλητών (anorexia athletica / sports anorexia / hypergymnasia) η οποία, όπως μας προδιαθέτει και το όνομά της, είναι μία διαταραχή που συνδυάζει την ανορεξία και τον αθλητισμό. Οι πάσχοντες συχνά εμφανίζουν σημάδια νευρογενούς ανορεξίας (γνωστής σε όλους μας ως ανορεξία) σε συνδυασμό με νευρογενή βουλιμία, ορθορεξία και δυσμορφία σώματος. Όμοια με τις παραπάνω, είναι μία ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή κατά την οποία οι αθλητές προσπαθούν να ελέγξουν το βάρος τους με τουλάχιστον έναν ανθυγιεινό τρόπο, συχνότερα μέσω του φαγητού. Παρόλα αυτά, σε αντίθεση με τις παραπάνω, δεν είναι ακόμα αναγνωρισμένη από τα διεθνή ιατρικά εγχειρίδια ICD 10, DSM IV, DSM V, χωρίς αυτό βέβαια να την κάνει λιγότερο σημαντική ή καταστροφική για τους πάσχοντες. Φαίνεται μάλιστα ότι αν ήταν αναγνωρισμένη, η διάγνωση των ψυχικών ασθενειών στους αθλητές θα αυξανόταν κατά 15-20%.
Τι συμβαίνει μέσα στο μυαλό αυτών των αθλητών και πώς επηρεάζεται η ζωή τους;
Τα πρώτα σημάδια αθλητικής ανορεξίας είναι ο περιορισμός των θερμίδων, που ακολουθείται από ακατάλληλους τρόπους μείωσης του βάρους και υπερβολική γυμναστική. Ο αθλητής έχει στο μυαλό του ότι το μειωμένο βάρος θα του αυξήσει την απόδοση και προσπαθεί να το πετύχει με κάθε τρόπο. Βέβαια, είναι πιθανό ο λόγος να μην είναι η απόδοση, αλλά η αισθητική εικόνα. Ανεξάρτητα με την αιτία, το άτομο σκέφτεται διαρκώς πώς να ρυθμίσει το βάρος του. Συχνά, παρατηρούνται: νηστεία, αποφυγή γευμάτων, εμετοί, καθώς και λήψη χαπιών απώλειας βάρους και καθαρτικών, ενώ συνυπάρχει παθολογικός φόβος για την παχυσαρκία. Ο πάσχων αδυνατεί να δει την πραγματική εικόνα του εαυτού του και τον θεωρεί διαρκώς «χοντρό», ακόμα και όταν φτάσει στα όρια του υποσιτισμού. Αγχώνεται ολοένα και πιο πολύ, καθώς δεν μπορεί να βρει λύση και όλη η ζωή του πορεύεται γύρω από αυτό. Η προσωπική και η κοινωνική ζωή σταδιακά καταρρέουν, χωρίς θεραπεία οι βλάβες είναι ανεπανόρθωτες.
Εδώ αξίζει να αναφέρουμε ότι η φυσιολογία κάθε ατόμου είναι μοναδική. Για τον λόγο αυτόν, κάποιοι μπορούν να είναι γραμμωμένοι χωρίς πρόβλημα, ενώ άλλοι όχι. Συγκεκριμένα, ο εγκέφαλος ρυθμίζει τις αποθήκες του λίπους μεταξύ συγκεκριμένων επιπέδων μέσω ορμονών (π.χ. λεπτίνη και γκρελίνη). Αν αυτές αυξηθούν παραπάνω, τότε ο μεταβολισμός αυξάνεται και η όρεξη για φαγητό μειώνεται. Αντίθετα, αν μειωθούν, η όρεξη αυξάνεται και ο μεταβολισμός περιορίζεται. Όταν το άτομο αγνοήσει αυτά τα προειδοποιητικά σημάδια, οι συνέπειες αυξάνονται εκθετικά.
Ο εγκέφαλος, στην προσπάθειά του να αυξήσει τις θερμίδες, προσανατολίζει τη σκέψη στο φαγητό. Το άτομο, μάλιστα, βλέπει συνεχώς βίντεο με φαγητό, αγοράζει συσκευασμένα τρόφιμα, χωρίς όμως να τα καταναλώνει και του φαίνονται νόστιμα πράγματα που μπορεί να μην τρώγονται. Ακόμα, ο ύπνος του διακόπτεται συνεχώς, σε μία απέλπιδα προσπάθεια του οργανισμού να καταναλωθεί τροφή.
Εκτός αυτών, η συνεχής έλλειψη θρεπτικών συστατικών σε ένα έντονα αθλούμενο άτομο, αποστερεί τον οργανισμό από αναγκαίες ουσίες. Αρχικά, στρέφεται στην αυτοφαγία, όπου διασπάται η μυϊκή μάζα και άλλα μη αναγκαία συστατικά και ακολουθεί η ανεπάρκεια σε διάφορους ιστούς. Παράλληλα, η ορμονική ισορροπία μεταβάλλεται, με εκθετική μείωση της τεστοστερόνης και των ορμονών του γυναικείου κύκλου.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η αμηνόρροια, δηλαδή η διακοπή της περιόδου. Ακόμα και με ανάκτηση του βάρους και επαναφορά του σε φυσιολογικά επίπεδα, η περίοδος μπορεί να επανέλθει μετά από μήνες ή χρόνια. Σε ορισμένες μάλιστα κοπέλες, η ατροφία της μήτρας είναι τέτοια που αργότερα εκείνες αδυνατούν να κάνουν παιδιά. Τέλος, πολλοί ασθενείς δηλώνουν έντονες αλλαγές της διάθεσης ή και κατάθλιψη.
Ποιοι βρίσκονται σε αυξημένο κίνδυνο;
Φαίνεται ότι υπάρχουν πολλοί παράγοντες που καθορίζουν πόσο επιρρεπές είναι ένα άτομο. Αυτοί μπορούν να ομαδοποιηθούν σε κατηγορίες, ώστε να διευκολυνθεί η ανάλυση. Συγκεκριμένα, τους χωρίζουμε σε βιολογικούς (ηλικία, φύλο, φυσιολογία), ψυχολογικούς (συναισθηματική νοημοσύνη, κατάθλιψη, άγχος, εικόνα του εαυτού, ντροπή) και κοινωνικούς (κοινωνικά πρότυπα, πίεση). Ακόμα, ο οικογενειακός και σχολικός εκφοβισμός φαίνεται να καλλιεργούν εύφορο έδαφος.
Ειδικότερα, οι γυναίκες εμφανίζουν πολύ υψηλότερο κίνδυνο από τους άνδρες (95% περιπτώσεων), διότι φαίνεται να είναι πιο επιρρεπείς στα πρότυπα και στην κοινωνική πίεση, η οποία μάλιστα είναι πολύ έντονη. Επίσης, οι νεότεροι αθλητές (90% περιπτώσεων κάτω των 25 ετών) πάσχουν συχνότερα, λόγω των αλλαγών στο αναπτυσσόμενο σώμα τους. Ταυτόχρονα, ο ανταγωνισμός τούς ωθεί σε όλο και χαμηλότερο βάρος.
Επίσης, τα άτομα επηρεάζονται ανάλογα με το άθλημα που κάνουν. Αθλήματα όπως η ρυθμική, το καλλιτεχνικό πατινάζ και ο χορός απαιτούν καλλίγραμμο σώμα, με αποτέλεσμα να προκαλούν έντονο άγχος για την εξωτερική εμφάνιση. Στα παραπάνω μπορούμε να προσθέσουμε την αυστηρότητα που επιδεικνύουν ορισμένοι προπονητές, κάτι που έχει αποδειχθεί ότι ενισχύει τη διαταραχή. Δεδομένου ότι η φυσιολογία κάθε ατόμου είναι διαφορετική, κάποιοι δυσκολεύονται να αδυνατίσουν και συχνά, οδηγούνται σε ακραίες συμπεριφορές για να το πετύχουν.
Θεραπεία
Δεδομένου ότι η διαταραχή αυτή δεν είναι αναγνωρισμένη, ότι τα αίτια δεν είναι πλήρως κατανοητά και ότι σχετίζεται στενά με παρόμοιες διαταραχές, η θεραπεία της βασίζεται σε αυτές για την αντιμετώπιση της νευρογενούς ανορεξίας και βουλιμίας. Συγκεκριμένα, η λύση δεν αφορά τόσο τα φάρμακα (κυρίως χορηγούνται αγχολυτικά), αλλά την ψυχολογική υποστήριξη του πάσχοντα. Το σημαντικότερο είναι ο ίδιος να συνειδητοποιήσει ότι από τη μία η συμπεριφορά του είναι καταστροφική για την υγεία και τις σχέσεις του, από την άλλη ότι η αποδοχή του δεν βασίζεται στο σωματικό βάρος και στη γράμμωση, αλλά σε σημαντικότερες πτυχές της προσωπικότητάς του.
Η συνεισφορά μας είναι καθοριστική και για τα δύο. Αναφορικά με το πρώτο, μπορούμε να επισημάνουμε το πρόβλημα και να τον προτρέψουμε σε ειδικούς (ψυχαναλυτής, διατροφολόγος, γυμναστής). Για να συμβεί όμως αυτό, οφείλουμε να δείξουμε συμπαράσταση, υπομονή και κατανόηση, αφού ο πάσχων υποφέρει και συχνά βρίσκεται σε άρνηση. Στην περίπτωση μάλιστα που νιώσει ότι τον κατακρίνουμε ή ότι γίνεται βάρος, θα απομονωθεί ακόμα περισσότερο.
Ως προς το δεύτερο, είναι σημαντικό να δώσουμε έμφαση στα χαρακτηριστικά για τα οποία τον συμπαθούμε και τον αγαπάμε, ώστε να μειώσουμε τη σημασία που έχει το βάρος για εκείνον. Έτσι, θα εστιάσει σταδιακά την προσοχή του σε πιο σημαντικές πτυχές του και τελικά θα δραπετεύσει από τη μάστιγα που τον έχει φυλακίσει. Πρέπει φυσικά να έχουμε στο νου μας ότι, ακόμα και αν αναρρώσει, υπάρχει πάντα ο κίνδυνος να υποτροπιάσει.
Εννοείται ότι ο δυσκολότερος αγώνας είναι αυτός του ίδιου του ατόμου, το οποίο πρέπει να αναθεωρήσει δραματικά τον τρόπο που βλέπει τον εαυτό του και τις προτεραιότητές του. Βέβαια, η βοήθειά μας θα απαλύνει τον πόνο και θα κάνει εφικτή τη νίκη.
Τέλος, σημαντικό ρόλο μπορεί να διαδραματίσει και η επιστημονική κοινότητα μέσω του ερευνητικού και θεραπευτικού της έργου (εύρεση των αιτιών της διαταραχής σε συνδυασμό με πιο στοχευμένες θεραπείες).
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Coelho GM, Gomes AI, Ribeiro BG, Soares Ede A. Prevention of eating disorders in female athletes. Open Access J Sports Med. 2014 May 12;5:105-13. Διαθέσιμο εδώ
- Sudi K, Ottl K, Payerl D, Baumgartl P, Tauschmann K, Müller W. Anorexia athletica. Nutrition. 2004 Jul-Aug;20(7-8):657-61. Διαθέσιμο εδώ
- Friedl KE, Moore RJ, Martinez-Lopez LE, Vogel JA, Askew EW, Marchitelli LJ, Hoyt RW, Gordon CC. Lower limit of body fat in healthy active men. J Appl Physiol (1985). 1994 Aug;77(2):933-40. Διαθέσιμο εδώ
- Hulmi JJ, Isola V, Suonpää M, Järvinen NJ, Kokkonen M, Wennerström A, Nyman K, Perola M, Ahtiainen JP, Häkkinen K. The Effects of Intensive Weight Reduction on Body Composition and Serum Hormones in Female Fitness Competitors. Front Physiol. 2017 Jan 10;7:689. Διαθέσιμο εδώ
- Halliday TM, Loenneke JP, Davy BM. Dietary Intake, Body Composition, and Menstrual Cycle Changes during Competition Preparation and Recovery in a Drug-Free Figure Competitor: A Case Study. Nutrients. 2016 Nov 20;8(11):740. Διαθέσιμο εδώ
- Rossow LM, Fukuda DH, Fahs CA, Loenneke JP, Stout JR. Natural bodybuilding competition preparation and recovery: a 12-month case study. Int J Sports Physiol Perform. 2013 Sep;8(5):582-92. Διαθέσιμο εδώ
- Ng Tang Fui M, Prendergast LA, Dupuis P, Raval M, Strauss BJ, Zajac JD, Grossmann M. Effects of testosterone treatment on body fat and lean mass in obese men on a hypocaloric diet: a randomised controlled trial. BMC Med. 2016 Oct 7;14(1):153. Διαθέσιμο εδώ
- Kristjánsdóttir H, Sigurðardóttir P, Jónsdóttir S, Þorsteinsdóttir G, Saavedra J. Body Image Concern and Eating Disorder Symptoms Among Elite Icelandic Athletes. Int J Environ Res Public Health. 2019 Jul 31;16(15):2728. Διαθέσιμο εδώ
- Hypergymnasia, psychology.fandom.com. Διαθέσιμο εδώ
