Της Ιωάννας Μπινιάρη,
Ένα από τα σπουδαιότερα θεμελιώδη δικαιώματα που εφαρμόζονται σε μια δημοκρατική κοινωνία, είναι και αυτό της πραγματοποίησης διαδηλώσεων, με τις οποίες επιδιώκεται η διαμαρτυρία ή/και η προάσπιση δικαιωμάτων ομάδων ατόμων. Τι είναι, όμως, στον νομικό κόσμο η διαδήλωση; Στην ουσία, πρόκειται για την οργανωμένη συγκέντρωση προσώπων με σκοπό την έκφραση απόψεων και πεποιθήσεων, αλλά και την προβολή αιτημάτων και διεκδικήσεων.
Στο ισχύον ελληνικό Σύνταγμα, το δικαίωμα στις διαδηλώσεις κατοχυρώνεται ως το δικαίωμα του συνέρχεσθαι στο άρθρο 11 και συνίσταται στο δικαίωμα των προσώπων να καθορίζουν ελεύθερα τον τόπο, τον χρόνο, το είδος και το περιεχόμενο της διαδήλωσης, αλλά και τον ειδικότερο τρόπο εξωτερίκευσης των πεποιθήσεών τους. Επιπλέον, το δικαίωμα στη διαμαρτυρία κατοχυρώνεται στην Οικουμενική Διακήρυξη των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, στην οποία, ειδικότερα, ορίζεται ότι κάθε άτομο στην Ευρώπη έχει το δικαίωμα στην ελευθερία της σκέψης, στην ελευθερία της έκφρασης και στην ελευθερία του συνέρχεσθαι και του συνεταιρίζεσθαι. Από αυτά τα δικαιώματα, λοιπόν, απορρέει το δικαίωμα συμμετοχής σε μια ειρηνική διαδήλωση, το οποίο μάλιστα δημιουργεί και ευθύνη του κράτους να προστατεύει τους διαδηλωτές από κάθε μορφής βία και τυχόν απόπειρα διάλυσης μιας πορείας.
Ακόμα, σύμφωνα με το Σύνταγμα, η διαδήλωση πρέπει να είναι ήσυχη και άοπλη. Η έννοια της ησυχίας προφανώς δεν σημαίνει ότι δεν πρέπει να παράγεται θόρυβος από τους διαδηλωτές, αφού κάτι τέτοιο θα αναιρούσε την ίδια την ουσία της διαδήλωσης. Σημαίνει, αντίθετα, ότι πρέπει να είναι ειρηνική και μην να σημειώνονται βιαιοπραγίες κατά προσώπων ή πραγμάτων. Άοπλη είναι η διαδήλωση που διεξάγεται χωρίς την παρουσία ενόπλων προσώπων ή τη χρησιμοποίηση οποιωνδήποτε αντικειμένων ως όπλων. Στην έννοια των όπλων συγκαταλέγεται οποιοδήποτε αντικείμενο μπορεί να χρησιμοποιηθεί κατά τρόπο που να προκαλέσει προσβολή της ανθρώπινης ζωής, υγείας και ακεραιότητας (π.χ. τούβλα, μπουκάλια, πέτρες, κ.λπ.).
Το συνταγματικό δικαίωμα του συνέρχεσθαι (ή της συνάθροισης) περιλαμβάνει την ελευθερία οργανώσεως, διεξαγωγής και συμμετοχής σε δημόσια, προγραμματισμένη ή αυθόρμητη, συγκέντρωση ιδιωτών, σε κλειστό ή υπαίθριο χώρο, με τον κοινό σκοπό είτε να εκφράσουν ή να ανταλλάξουν γνώμες ή πληροφορίες είτε να εκδηλώσουν ή να προβάλουν γνώμες, φρονήματα ή αιτήματα (ΑΠ 1085/2014). Το εν λόγω δικαίωμα οριοθετείται, σε ό,τι αφορά το περιεχόμενό του, από τις διατάξεις των υπολοίπων άρθρων του Συντάγματος, ισοκύρων με το άρθρο 11 (πρβλ. ΣτΕ 3545/2002 επταμ.).
Συνεπώς, οι διατάξεις του άρθρου 11 του Συντάγματος ερμηνεύονται όχι αυτοτελώς, αλλά σε συνδυασμό με τις λοιπές συνταγματικές διατάξεις. Ερμηνευόμενη δε, σε συνδυασμό με τις διατάξεις αυτές, αλλά και σε αρμονία με τις διατάξεις των άρθρων 2 και 11 της ΕΣΔΑ, η διάταξη του εδαφίου β΄ της παρ. 2 του άρθρου 11 του Συντάγματος έχει την έννοια ότι —στο πλαίσιο της κατά το Σύνταγμα υποχρεώσεως του Κράτους, με γνώμονα την αρχή της προφύλαξης, να λαμβάνει όλα τα κατάλληλα και απαραίτητα μέτρα για τη διαφύλαξη της δημόσιας υγείας, η οποία αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για την άσκηση όλων των ατομικών δικαιωμάτων— όπως μπορούν να επιβληθούν σοβαροί περιορισμοί σε άλλα εξ ίσου θεμελιώδη ατομικά δικαιώματα (ελεύθερης αναπτύξεως της προσωπικότητας, ελευθερίας κινήσεως, ιδιωτικής ζωής).
Ο νόμος μπορεί, επίσης, να προβλέψει την επιβολή, τηρουμένης της αρχής της αναλογικότητας (κατοχυρωμένης με το άρθρο 25 παρ. 1 εδ. δ΄ του Συντάγματος, σε συνδυασμό με το οποίο ερμηνεύεται και το άρθρο 11), περιορισμών για ορισμένο εκάστοτε χρόνο στην άσκηση του δικαιώματος του συνέρχεσθαι εξικνουμένων έως και την απαγόρευση ορισμένων, κατά χρόνο προσδιοριζόμενων, δημόσιων υπαίθριων συναθροίσεων (πρβλ. ΣτΕ 4635/1977 επταμελούς συνθέσεως) με αιτιολογημένη απόφαση της αστυνομικής αρχής, αν εξαιτίας τους τίθεται, σύμφωνα με τα υπάρχοντα κατά τον χρόνο αυτόν επιστημονικά, ιατρικά και επιδημιολογικά δεδομένα, σε σοβαρό κίνδυνο η δημόσια υγεία, όπως στην περίπτωση πανδημίας λόγω της εμφανίσεως ιού που διακρίνεται για την υψηλή και ταχεία μεταδοτικότητά του και την πιθανότητα προκλήσεως σοβαρών προβλημάτων υγείας στα άτομα τα οποία προσβάλλει, δημιουργώντας ακόμη και κίνδυνο για τη ζωή τους, και μη εισέτι εξευρέσεως επιστημονικώς τεκμηριωμένης λύσεως αποτελεσματικής αντιμετωπίσεώς του.
Άλλωστε, στην έννοια του «σοβαρού κινδύνου για τη δημόσια ασφάλεια», σε περίπτωση συνδρομής του οποίου επιτρέπεται η απαγόρευση υπαίθριων συναθροίσεων κατά το εδάφιο β΄ της παρ. 2 του άρθρου 11 του Συντάγματος, περιλαμβάνεται και ο σοβαρός κίνδυνος για τη δημόσια υγεία, η διαφύλαξη της οποίας αποτελεί θεμελιώδη προϋπόθεση της δημόσιας ασφάλειας, ενώ στην έννοια της «σοβαρής διατάραξης της κοινωνικοοικονομικής ζωής», σε περίπτωση συνδρομής της οποίας επιτρέπεται ομοίως η απαγόρευση υπαίθριων συναθροίσεων σε ορισμένη περιοχή κατά την ίδια διάταξη, περιλαμβάνεται και ο σοβαρός κίνδυνος για τη λειτουργία των υποδομών ζωτικής σημασίας (πρβλ. ΠΕ 132/2020 σκ. 13, σε σχέση το άρθρο 8 του π.δ. 73/2020, πρβλ. ΣτΕ 957/1978 Ολομ.), όπως, μεταξύ άλλων, και του Εθνικού Συστήματος Υγείας.
Ο δικαστικός έλεγχος δε της τηρήσεως της αρχής της αναλογικότητας στην περίπτωση απαγορεύσεως δημόσιων υπαίθριων συναθροίσεων, όταν υπάρχει σοβαρός κίνδυνος για την δημόσια υγεία, όπως και κατά τη θέσπιση για τον ίδιο λόγο σοβαρής επεμβάσεως σε άλλα θεμελιώδη ατομικά δικαιώματα, περιορίζεται στην κρίση εάν η απαγόρευση των υπαίθριων συναθροίσεων, σε όλη τη χώρα, όταν ο κίνδυνος αφορά όλη την επικράτεια, ή σε τμήμα αυτής, είτε είναι προδήλως απρόσφορη είτε υπερβαίνει προδήλως το απαραίτητο μέτρο για την πραγματοποίηση του επιδιωκόμενου σκοπού, δηλαδή τη διαφύλαξη της δημόσιας υγείας, μέσω και της εξασφαλίσεως της απρόσκοπτης λειτουργίας του συστήματος παροχής υπηρεσιών υγείας με τη μέριμνα για τη μείωση της πιέσεως που θα ασκείτο σε αυτό σε περίπτωση αυξήσεως του αριθμού των ατόμων που θα έχρηζαν περίθαλψης.
Εξάλλου, κατά την έννοια της ανωτέρω συνταγματικής διατάξεως, σε περίπτωση θεσπίσεως περιορισμών στην άσκηση του δικαιώματος του συνέρχεσθαι για λόγους προστασίας της δημόσιας υγείας, οι οποίοι, υπό τα δεδομένα αυτά, έχουν τον χαρακτήρα υγειονομικού μέτρου, ο νομοθέτης μπορεί, προκειμένου να διασφαλίσει την τήρηση του μέτρου και, επομένως, την αποτελεσματικότητα αυτού, να προβλέψει τη δυνατότητα επιβολής κυρώσεων επί παραβάσεως των περιορισμών αυτών. Για το λόγο δε αυτό η επιβολή κυρώσεων στην περίπτωση θεσπίσεως περιορισμών στο δικαίωμα του συνέρχεσθαι για λόγους προστασίας της δημόσιας υγείας δεν αντίκειται ούτε στο άρθρο 11 της ΕΣΔΑ, με την παρ. 2 του οποίου, άλλωστε, προβλέπεται ότι επιτρέπεται η θέσπιση περιορισμών στην άσκηση του δικαιώματος του συνέρχεσθαι για την προστασία της υγείας.
Επομένως, για να είναι θεμιτή μια τέτοια απαγόρευση, απαιτείται περαιτέρω να προκύπτει ότι έχει σταθμιστεί στη συγκεκριμένη περίπτωση η ανάγκη προστασίας του συνταγματικού αγαθού της δημόσιας υγείας με τα λοιπά συνταγματικά επίσης αγαθά, ισόκυρα μεν πράγματι, αλλά και γι’ αυτό συνεκτιμητέα που διακυβεύονται από το μέτρο. Και να συνάγεται ότι, κατά την στάθμιση αυτή, το μέτρο προκρίθηκε ως πρόσφορη, αλλά και αναγκαία λύση για την αντιμετώπιση του προβλήματος. Και η μεν ουσιαστική ορθότητα της επιλογής, στην οποία προβαίνει σχετικώς ο κοινός νομοθέτης ή η Διοίκηση, είναι καθ’ εαυτήν δικαστικά ανέλεγκτη.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
-
Υπάρχουν όρια στο να διαδηλώνουμε ελεύθερα;, διαθέσιμο εδώ
- ΓνδτΕισΑΠ 14/2007, ΠΕΡΙΛΗΨΗ: Δικαίωμα του συνέρχεσθαι – Πορείες και διαδηλώσεις – Αποδεικτικά μέσα – Μαγνητοσκόπηση – Βιντεοσκόπηση – Φωτογράφηση, διαθέσιμο εδώ
-
Το δικαίωμα των διαδηλωτών και τα δικαιώματα των άλλων, διαθέσιμο εδώ
