Της Γεωργίας Παγιαβλά,
Η σχέση Καπιταλισμού και Δημοκρατίας είναι ένα κεφαλαιώδες ζήτημα στον σύγχρονο καπιταλισμό. Μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης, ο Fukuyama (1993) ταυτίστηκε όσο κανείς άλλος με τη θεωρία της άρρηκτης διασύνδεσης καπιταλισμού και δημοκρατίας. Στο διάσημο δοκίμιό του Το τέλος της ιστορίας υποστηρίζει ότι όλα τα κράτη θα εξελιχθούν σε φιλελεύθερες δημοκρατίες δυτικού τύπου. Μήπως βιάστηκε να τους ανακηρύξει «ανδρόγυνο»;
Σύμφωνα με την Εικόνα 1 ο εκδημοκρατισμός φαίνεται να μην έχει μια γραμμική πορεία. Ακόμα, σε πολλές ανεπτυγμένες χώρες η δημοκρατία εγκαθιδρύθηκε πολύ αργότερα από την εγκαθίδρυση του καπιταλισμού.
Ο μεταδιπολικός κόσμος τα τελευταία χρόνια φαίνεται να διέρχεται από μια κρίση εκδημοκρατισμού. Η ποιότητα της παγκόσμιας δημοκρατίας καταγράφει αρνητικό υψηλό 15ετίας και η δυσφορία της κοινής γνώμης σημειώνει τη χειρότερη επίδοση από το 1995. Σύμφωνα με την Εικόνα 2, η ελληνική θεωρείται «ελαττωματική δημοκρατία», με συνολικό σκορ 7,43, με τον Economist να την κατατάσσει 39η στον κόσμο και 20ή στην Ευρώπη. Από τις 167 χώρες που καλύπτει ο δείκτης, οι «πλήρεις δημοκρατίες» είναι 22, ενώ σε 54 χώρες συναντά κανείς «απολυταρχικά καθεστώτα». Η Νορβηγία καταγράφει την καλύτερη επίδοση στον κόσμο (9,87) και η Bόρεια Κορέα τη χειρότερη (1,08) . Η Γερμανία κατατάσσεται 13η (8,68) και οι Η.Π.Α. κατατάσσονται στην 25η θέση (7,96) (Καθημερινή, 2020). Το δημοκρατικό έλλειμμα είναι ένα παγκόσμιο φαινόμενο, με 1 στους 2 πολίτες να νιώθουν ότι οι κυβερνήσεις τους δεν δρουν υπέρ των συμφερόντων τους (Huffpost, 2019).
Από τη μία συνεχίζουν να επικρατούν οι φωνές του αδιαμφισβήτητου αρμονικού «έγγαμου βίου» και ότι η δημοκρατία δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς καπιταλισμό, (Παπανδρόπουλος, 2022) συνεχίζοντας την παράδοση του πλουραλιστικού παραδείγματος της θεωρίας εκσυγχρονισμού. Ότι δηλαδή υπάρχει θετική σχέση μεταξύ οικονομικής ανάπτυξης και δημοκρατίας και διατυπώνεται κατηγορηματικά ότι όσο πιο πλούσια είναι μια χώρα τόσο μεγαλύτερες πιθανότητες έχει να διατηρήσει δημοκρατικό καθεστώς (Lipset, 1959). Για να υποστηριχθεί αυτή η πρόταση, υπογραμμίζεται η δυναμικότητα του καπιταλισμού -με τους υψηλούς ρυθμούς μεγέθυνσης- και η έντονη περίοδος εκδημοκρατισμού της περιόδου 1950-1970. Από την άλλη, κάποιοι υποστηρίζουν ότι η ελεύθερη αγορά μπορεί και να υποσκάψει τη δημοκρατία και η αντίληψη ότι ο καπιταλισμός είναι άμεσα συνδεδεμένος με τη δημοκρατία μπορεί να γυρίσει μπούμερανγκ (Καθημερινή, 2007).
Συγκεκριμένα, το ταξικό παράδειγμα, ασκεί κριτική στο πλουραλιστικό παράδειγμα, αποβλέποντας την σχέση Καπιταλισμού και Δημοκρατίας περισσότερο ως εκτεθειμένη στην ιστορική συγκυρία, αφήνοντας περιθώρια για μια σχέση με δυνατότητα γάμου αλλά και διαζυγίου. Για αυτό, φαίνεται στη συστημική λογική της καπιταλιστικής συσσώρευσης τόσο η δυναμική του εκδημοκρατισμού όσο και η εγγενή τάση παραγωγής και αναπαραγωγής κοινωνικοοικονομικών ανισοτήτων, καθώς και αντιφατικών ιδεολογικών προσανατολισμών (Βούλγαρης, 1997). Με άλλα λόγια, αυτό που το ταξικό παράδειγμα αμφισβητεί είναι το κατά πόσον η καπιταλιστική ανάπτυξη ικανοποιεί πάντα τους όρους της αναγκαίας συνθήκης.
Στο κλασικό έργο Κοινωνικές ρίζες της δικτατορίας και της δημοκρατίας, ο Moore, υπογραμμίζει τις μακροϊστορικές αλληλουχίες, όπου κάνουν την εμφάνιση τους η καπιταλιστική ανάπτυξη και η εκβιομηχάνιση που λειτούργησαν, όχι ως παντοδύναμες ανεξάρτητες μεταβλητές μιας μονοδρομικής αιτιακής σχέσης, αλλά σε αλληλεπίδραση με κληρονομούμενους από την βιομηχανική περίοδο ταξικούς συσχετισμούς και θεσμικές αποκρυσταλλώσεις, σε συνάρτηση με πολιτικές επιλογές και γεωπολιτικές δεσμεύσεις. Δηλαδή, μόνο μέσα από μια πολυεπίπεδη και ιστορικά καθορισμένη πλαισίωση μπορεί να γίνει κατανοητή η σχέση καπιταλιστικής ανάπτυξης, διάχυσης οικονομικής ισχύος και δημοκρατίας (Βούλγαρης, 1997).
Ο καπιταλισμός εγκαινίασε μια εποχή αυξανόμενης ανισότητας του πλούτου. Η Εικόνα 3 δείχνει το μερίδιο του συνολικού πλούτου που κατέχει το πλουσιότερο 1% για όλες τις χώρες για τις οποίες υπάρχουν διαθέσιμα μακροχρόνια στοιχεία. Στις περισσότερες από τις χώρες, παρατηρούμε ότι η ανισότητα του πλούτου αυξήθηκε μέχρι περίπου τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Τη τελευταία 20ετία παρατηρούμε μια τρομακτική ανοδική πορεία της ανισότητες στις Η.Π.Α. Ο πλούτος των πλουσιότερων ανθρώπων της Αμερικής, όπως ο Warren Buffett και ο Jeff Bezos, αυξήθηκε συνολικά κατά $6,5 τρις το 2021. Ο συνολικός πλούτος του 1% έφθασε στο τέλος του τέταρτου τριμήνου του 2021 το ποσό ρεκόρ των $45,9 τρις. Η περιουσία τους αυξήθηκε κατά περισσότερα από $12 τρις, ή περισσότερο από το ένα τρίτο, κατά τη διάρκεια της πανδημίας, ενώ το μερίδιο του πλούτου που κατέχει το κατώτερο 90% των Αμερικανών, μειώθηκε από πριν από την πανδημία, από 30,5% σε 30,2% (Frank, 2022).
Σύμφωνα με τα παραπάνω, το σίγουρο για τον καπιταλισμό είναι ότι παράγει ασταμάτητα εισοδηματικές ανισότητες και κάποια στιγμή αυτό καταλήγει να γίνεται ασύμβατο με τη δημοκρατία. Βέβαια, το παράδοξο είναι ότι παρά την υπερσυγκέντρωση του πλούτου και την μειωμένη δυναμικότητα του καπιταλισμού – μειωμένη οικονομική μεγέθυνση –, η δημοκρατία είναι η κυρίαρχη μορφή πολιτεύματος. Μελετώντας, τα βασικά χαρακτηριστικά του Καπιταλισμού και της Δημοκρατίας η άποψη περί θετικής τους σχέσης εγείρει περισσότερους προβληματισμούς.
Το ζητούμενο στη δημοκρατία είναι η προαγωγή του δημόσιου συμφέροντος, ενώ στον καπιταλισμό του ιδιωτικού. Η δημοκρατία επιχειρεί να εξασφαλίσει υγεία, ασφάλεια, πρόνοια και καλές συνθήκες εργασίας στους πολίτες, ενώ ο καπιταλισμός προσπαθεί να συμπιέσει το κόστος για εργοδότες και επιχειρήσεις προκειμένου να αυξηθεί η κερδοφορία (Γεωργίου, 2022). Οι Marx και Engels (2022) ήδη από τον 19ο αιώνα υπογραμμίζουν ότι η δημοκρατία αντισταθμίζει τις αρνητικές όψεις του καπιταλισμού και στην ουσία συμβάλλει στην ίδια του τη διάσωση. Ακόμα, ο Marx (2014) λέει πως η δημοκρατία μπορεί να μετατραπεί σε ένα πέπλο που παραπλανεί τον λαό και του προκαλεί την ψευδαίσθηση πως η μοίρα του ορίζεται από τον ίδιο, ενώ στην πραγματικότητα εκφράζει την βούληση του κοινωνικά κυρίαρχου.
Όπως αναφέρει και ο Riley (2022) στην ομιλία του “What Next? The End of Democratic Capitalism and the Tasks of the Left”, όταν μια μειοψηφία αποφασίζει που θα προσανατολιστούν επενδύσεις, οι οποίες αποσκοπούν στην ιδιωτική κερδοφορία δεν μπορούμε να κάνουμε λόγο για δημοκρατία. Η πλουτοκρατία υποσκάπτει την δημοκρατία σύμφωνα με τον Milanovic, όμως η πρότασή του περί «λαϊκού καπιταλισμού» με υψηλότερους φόρους κληρονομιάς και ενός ισχυρού κράτους-πρόνοιας είναι μια ασθενική εναλλακτική πρόταση. Αντίθετα, ο Riley (2022) αναφέρει την ανάγκη για διεκδίκηση της ηγεμονίας στη πολιτική, δηλαδή απόκτηση ελέγχου επί των επενδύσεων.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Η πλουτοκρατία υποσκάπτει τη δημοκρατία, dw.com, διαθέσιμο εδώ
- Soaring markets helped the richest 1% gain $6.5 trillion in wealth last year, according to the Fed, cnbc.com, διαθέσιμο εδώ
- Το τέλος της ιστορίας και ο τελευταίος άνθρωπος, Fukuyama, Εκδόσεις Λιβάνης
- Δημοκρατία σε κρίση: 1 στους 2 πολίτες δηλώνει πως οι κυβερνήσεις δεν δρουν υπέρ των συμφερόντων πολιτών, huffingtonpost.gr, διαθέσιμο εδώ
- Οδηγεί ο καπιταλισμός στη δημοκρατία και πώς;, kathimerini.gr, διαθέσιμο εδώ
- Η κρίση της δημοκρατίας: Μια πολυπαραγοντική εξίσωση…, kathimerini.gr, διαθέσιμο εδώ
- Μανιφέστο του Κομμουνιστικού κόμματος, Karl Marx, Fridrich Engels, Strelbytskyy Multimedia Publishing
- On the Jewish question. In Nonsense Upon Stilts, Karl Marx, Routledge, (pp. 137-150)
- Long run trends in the distribution of income and wealth, Waldenström, D., & Roine, J., Handbook of Income Distribution
