Της Ελευθερίας Τσιρώνη,
Τα τελευταία χρόνια στο προσκήνιο έχει έρθει η έννοια της θεωρίας του νου, την οποία συνήθως συναντάμε σε συζητήσεις για τον αυτισμό. Πώς, όμως, μπορεί με απλά λόγια να γίνει κατανοητή;
Ας κάνουμε εικόνα ότι ο Γιάννης τρώει λίγο από το σάντουίτς του, βάζει το υπόλοιπο στο ντουλάπι και βγαίνει έξω να παίξει με τους φίλους του. Μετά από λίγο, η μητέρα του μπαίνει στην κουζίνα, βλέπει το σάντουιτς στο ντουλάπι και το βάζει στο ψυγείο. Όταν ο Γιάννης θα επιστρέψει για να φάει το υπόλοιπο σάντουιτς, ποιο είναι το πρώτο μέρος στο οποίο θα κοιτάξει;
Ένας άνθρωπος που κατέχει τη θεωρία του νου θα απαντούσε στο ντουλάπι, εν αντιθέσει με κάποιον που δεν την κατέχει, ο οποίος θα υποδείκνυε το ψυγείο. Δηλαδή, το άτομο με θεωρία του νου μπαίνει στη θέση του άλλου και σκέφτεται πως εφόσον ο Γιάννης είναι έξω, πώς είναι δυνατόν να γνωρίζει ότι η μητέρα του άλλαξε τη θέση στο φαγητό του; Στην αντίθετη περίπτωση, τα άτομα, δηλαδή, που απαντάνε πως ο Γιάννης θα κοιτάξει στο ψυγείο, ο τρόπος σκέψης που επικρατεί είναι θα λέγαμε πιο εγωκεντρικός, επειδή αυτοί γνωρίζουν κάτι και υποθέτουν πως και ο άλλος το γνωρίζει (Frith, & Frith, 2005).
Μα πώς αυτό σχετίζεται με τη συμπεριφορά; Η ανθρώπινη συμπεριφορά θα λέγαμε ότι δεν είναι αποκλειστικά ενστικτώδης, όπως θα βλέπαμε σε πολλούς οργανισμούς του ζωικού βασιλείου, αλλά υποκινείται από τις πρότερες γνώσεις και εμπειρίες μας, τη σκέψη, τα συναισθήματα και κυρίως τις πεποιθήσεις μας. Για να το αναγάγουμε στο παραπάνω παράδειγμα, ο Γιάννης θυμάται ότι έβαλε το σάντουιτς στο ντουλάπι (προηγούμενη εμπειρία) και πιστεύει ότι για να το βρει πρέπει να ψάξει ξανά εκεί (πεποίθηση) (Frith, & Frith, 2005).
Γιατί είναι σημαντικό να έχουμε τη θεωρία του νου; Γιατί μας βοηθάει να αντιληφθούμε πως πολλές φορές οι συμπεριφορές των άλλων διαφέρουν, καθώς έχουν εκτεθεί σε διαφορετικά ερεθίσματα, έχουν διαφορετικές πεποιθήσεις και συναισθήματα. Αυτό, κατ’ επέκταση, μπορεί να ενισχύσει την ικανότητα να χειραγωγούμε αυτές τις πεποιθήσεις, ώστε να ελέγχουμε τη συμπεριφορά των άλλων. Δηλαδή, μπορεί εγώ να έχω δει ότι η μητέρα του Γιάννη έβαλε το σάντουιτς στο ψυγείο, αλλά να μην του το πω και να τον αφήσω να ψάχνει παντού να το βρει, γιατί θέλω να τον εκδικηθώ που μου έφαγε τη σοκολάτα. Παρότι, όμως, η θεωρία του νου μπορεί να χρησιμοποιηθεί για «κακό», είναι και ένα σημαντικό προσόν, όταν χρειάζεται να παράσχει κανείς βοήθεια στον συνάνθρωπο. Καθιστά εφικτή την ενσυναίσθηση, το να αντιλαμβάνεσαι, δηλαδή, τις ανάγκες του άλλου και να του προσφέρεις την κατάλληλη βοήθεια (Frith, & Frith, 2005).
Πότε εμφανίζεται, λοιπόν, η θεωρία του νου; Ακόμα και τα βρέφη 15 μηνών φαίνεται πως τα παραξενεύει, αν ο Γιάννης κοίταζε πρώτα στο ψυγείο για το σάντουιτς. Παιδιά 3 χρονών θα κοίταζαν πρώτα στο ντουλάπι, άμα τους έλεγαν να φέρουν το φαγητό. Όμως, λόγω του εγωκεντρικού τρόπου σκέψης που είναι χαρακτηριστικός της ηλικίας, μετά τα 5 φαίνεται να κατακτούν πλήρως τη θεωρία του νου και να μπορούν να εξηγήσουν γιατί ο Γιάννης θα ψάξει πρώτα στο ντουλάπι (Frith, & Frith, 2005).
Πώς, όμως, σχετίζεται αυτό με τον αυτισμό; Τα παιδιά με αυτισμό χρειάζεται να φτάσουν στη νοητική ηλικία των 10 για να κατανοήσουν το γιατί ο Γιάννης θα ψάξει στο ντουλάπι και χρειάζονται ακόμα περισσότερο χρόνο για να αντιληφθούν πιο περίπλοκες καταστάσεις, όπως τα αθώα ψέματα που λέμε για να μην πληγωθεί κάποιος. Κάποια άτομα με αυτισμό μπορεί μάλιστα να μην κατανοήσουν ποτέ πλήρως αυτήν την έννοια. Άτομα με βλάβη σε περιοχές του εγκεφάλου, όπως είναι ο μετωπιαίος λοβός ή το σημείο που ενώνεται ο βρεγματικός με τον κροταφικό, επίσης εμφανίζουν ελλείμματα στη θεωρία του νου (Frith, & Frith, 2005).
Στόχος αυτού του άρθρου είναι να μας βοηθήσει να κατανοήσουμε τις πρακτικές δυσκολίες που έχουν τα άτομα με αυτισμό στην καθημερινότητά τους και τις συναναστροφές τους. Ακόμα, το άρθρο αποσκοπεί να μας βάλει στη διαδικασία να δικαιολογήσουμε μερικές συμπεριφορές, οι οποίες μπορεί μεν να φαίνονται ότι στερούνται ενσυναίσθησης, αλλά δεν έχουν στόχο να πληγώσουν. Πρόκειται, απλώς, για μια δυσκολία στην κατανόηση και την υιοθέτηση ορισμένων κοινωνικών προτύπων.
Μέσω της μάθησης μπορεί πραγματικά τα άτομα με αυτισμό να εμφανίσουν τρομερή βελτίωση, γι’ αυτό το καλύτερο που έχουμε να κάνουμε είναι να «οπλιστούμε» με υπομονή και ενσυναίσθηση σε αυτό το δύσκολο, αλλά ιδιαίτερα ανταποδοτικό έργο.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΗΓΗ
- Frith, C., & Frith, U. (2005). Theory of mind. Current Biology, 15(17), R644-R645. Διαθέσιμο εδώ
