Του Γιουλιάν Πραπανίκου,
Είναι προφανές ότι για την ανάδειξη της ηγεσίας κάθε μορφής οργανωμένης κοινωνίας, καθίσταται απαραίτητη η ύπαρξη πάγιων κριτηρίων. Ανάμεσα στο πλήθος αυτό, σημαντικό δομικό στοιχείο του κράτους δικαίου αποτελεί η διάκριση των λειτουργιών (εξουσιών). Δεν δύναται να θεωρηθεί ένα πολίτευμα ως δημοκρατικό, εάν δεν διέπεται από την προαναφερθείσα οργανωτική αρχή.
Ιστορικά έχει διατυπωθεί η άποψη της συνέχειας της αρχής, η οποία στην πορεία των χρόνων έχει υποστεί διαδοχικές εξελίξεις. Η σημασία της είναι υψίστης κλίμακας, ώστε στους προδρόμους της (ενν.: της αρχής) να συγκαταλέγεται ακόμη και ο Όμηρος. Ωστόσο, η σύγχρονη αντίληψη για τη διάκριση των εξουσιών αποτελεί δημιούργημα του Μοντεσκιέ, ο οποίος διέκρινε τρεις κρατικές λειτουργίες, ώστε να διασφαλιστεί η εύρυθμη λειτουργία του κράτους δικαίου: Νομοθετική, Εκτελεστική και Δικαστική.
Η διάκριση των εξουσιών υιοθετείται και από το ισχύον ελληνικό Σύνταγμα στο άρθρο 26. Εντάσσεται στον σκληρό πυρήνα του άρθρου 110 Συντ. παρ. 1 των μη αναθεωρήσιμων διατάξεων του Συντάγματος και αποτελεί την κατεξοχήν οργανωτική βάση του πολιτεύματος.
Ειδικότερα, σύμφωνα με την παράγραφο 1 του προηγούμενου άρθρου, η νομοθετική λειτουργία ασκείται από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας (ΠτΔ) και τη Βουλή. Έργο των οργάνων αυτών είναι η θέσπιση νόμων, δηλαδή, νομικών ρυθμίσεων με γενικό και αφηρημένο χαρακτήρα. Η Βουλή, η οποία εκφράζει τη λαϊκή κυριαρχία, είναι αρμόδια για την ψήφιση και τη θέσπιση πρωτευόντων κανόνων δικαίου. Με τον όρο «πρωτεύοντες» εννοείται ότι οι κανόνες αυτοί ρυθμίζουν, για πρώτη φορά, ένα πρόβλημα μη αντιμετωπίσιμο στο παρελθόν ή τροποποιούν ή καταργούν υφιστάμενες ρυθμίσεις, χωρίς, όμως, να αντλούν το κύρος τους από την ύπαρξη άλλου κανόνα υποσυνταγματικού επιπέδου. Επίσης, οι αντιπρόσωποι του λαού ασκούν έλεγχο στην κυβέρνηση προκειμένου να αποτραπεί η παρανομία και να προστατευθεί το δημοκρατικό πολίτευμα.
Η εκτελεστική λειτουργία, σύμφωνα με το άρ. 26 παρ. 2, ασκείται από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας και την εκάστοτε Κυβέρνηση. Η Κυβέρνηση συγκροτείται από τον Πρωθυπουργό, τους Υπουργούς και τους αναπληρωτές αυτών. Αρμοδιότητα των δύο αυτών οργάνων είναι η εφαρμογή των νόμων που ψηφίζονται από τη Βουλή των Ελλήνων. Υπό προϋποθέσεις, έργο αυτών είναι και η υλοποίηση του ίδιου του Συντάγματος χωρίς τη συμβολή του νομοθέτη, εφόσον, όμως, είναι εφικτή η άμεση εφαρμογή αυτού, καθώς και η πραγμάτωση δικαστικών αποφάσεων. Η εφαρμογή αυτή επιτυγχάνεται τόσο με τη μορφή διοικητικών πράξεων —ατομικών και κανονιστικών– που εξειδικεύουν και εξατομικεύουν τους νόμους όσο και μέσω υλικών πράξεων. Οι κανονιστικές πράξεις βασίζονται στην ύπαρξη νομοθετικής εξουσιοδότησης (διακρίνεται σε γενική, ειδική και ειδικότερη), που αναφέρεται στο άρθρο 43 Συντ.
Τέλος, όσον αφορά τη δικαστική λειτουργία, αυτή ασκείται από τα Δικαστήρια και οι αποφάσεις τους εκτελούνται στο όνομα του Ελληνικού Λαού (άρ. 26 παρ. 3 Συντ.). Σύμφωνα με τα άρθρα 87 και επόμενα του Συντάγματος, τα Δικαστήρια συγκροτούνται από τακτικούς δικαστές, οι οποίοι διορίζονται με Προεδρικό Διάταγμα, είναι ισόβιοι, υπόκεινται μόνο στο σύνταγμα και τους νόμους και απολαμβάνουν λειτουργική και προσωπική ανεξαρτησία. Η εξουσία αυτή έχει ως αντικείμενο την επίλυση των διαφορών που προκύπτουν είτε κατά την εκτέλεση των νόμων από την εκτελεστική εξουσία είτε κατά την εφαρμογή των νόμων μεταξύ ιδιωτών.
Η αρχή της διάκρισης των λειτουργιών αποτελεί κριτήριο προσδιορισμού του ειδικότερου τύπου ενός αντιπροσωπευτικού συστήματος. Ανάλογα με την αυστηρότητα της μη αλληλεξάρτησης των εξουσιών, τα πολιτεύματα είναι: το κοινοβουλευτικό, το προεδρικό, το ημιπροεδρικό και το σύστημα της Κυβερνώσας Βουλής. Όσον αφορά το πολίτευμα της Ελλάδας, αυτό είναι η Προεδρευόμενη Κοινοβουλευτική Δημοκρατία (άρθρο 1 παρ. 1 Συντάγματος). Στο κοινοβουλευτικό σύστημα η διάκριση των λειτουργιών είναι ηπιότερη, καθώς παρατηρείται σχέση αλληλεξάρτησης και αλληλεπίδρασης μεταξύ της νομοθετικής και της εκτελεστικής εξουσίας. Συγκεκριμένα, η κυβέρνηση και ο ΠτΔ, που συγκροτούν τη δεύτερη λειτουργία, εξαρτώνται από την ψήφο των αντιπροσώπων του λαού. Η μεν κυβέρνηση από την ψήφο εμπιστοσύνης (άρ. 84 παρ.1 Σ.), ο δε ΠτΔ από την έμμεση εκλογή του από το σώμα των βουλευτών (άρ. 30 παρ. 1 Σ.).
Στόχος των οργανωμένων και σύγχρονων κοινωνιών ήταν και είναι η εύρυθμη λειτουργία ενός κράτους δικαίου. Ως κοινωνικό κράτος δικαίου ορίζεται το κράτος εκείνο που αναλαμβάνει θεσμικά υποχρεώσεις σχετικά με την εξασφάλιση βασικών αναγκών των πολιτών του. Η αρχή αυτή κατοχυρώθηκε για πρώτη φορά στο ελληνικό Σύνταγμα με την αναθεώρηση της 6ης Απριλίου 2001 και τυποποιείται στο άρθρο 25 Συντ.
Το κοινωνικό κράτος είναι αποτέλεσμα μιας μακρόχρονης μεταρρυθμιστικής διαδικασίας, κατά την οποία το φιλελεύθερο κράτος δικαίου μετασχηματίσθηκε σε κοινωνικό κράτος. Χαρακτηριστικά γνωρίσματα αυτού είναι η διάκριση των λειτουργιών, η καθιέρωση ατομικών δικαιωμάτων και ο περιορισμός της εκτελεστικής εξουσίας από τον νόμο. Οι κρατικοί παράγοντες λειτουργούν με βάση το Σύνταγμα και τους νόμους και έχουν ως έργο την προστασία των ελευθεριών και δικαιωμάτων των πολιτών και τη δημιουργία συνθηκών μιας ευημερούσας κοινωνίας.
Συγκεφαλαιώνοντας, από τα παραπάνω γίνεται αντιληπτό ότι η αρχή της διάκρισης των λειτουργιών αποτελεί θεμέλιο λίθο για την κατασκευή ενός δημοκρατικού πολιτεύματος και για την προστασία των δικαιωμάτων των πολιτών. Με γνώμονα τη διάκριση αυτή, μπορεί να επιτευχθεί η αυτάρκεια ενός κράτους και η απονομή της δικαιοσύνης. Οποιαδήποτε προσπάθεια παραβίασής της θεωρείται αντισυνταγματική και θέτει σε κίνδυνο τόσο το ίδιο το Σύνταγμα όσο και τις ελευθερίες που αυτό προσφέρει.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Δημήτρης Δημούλης, Η διάκριση των λειτουργιών ως συνταγματικός κανόνας, Έκδοση: Αθήνα-Κομοτηνή: Αντ. Ν. Σάκκουλας, 2002
- Ιωάννης Δ. Ιγγλεζάκης, Κοινωνικό Κράτος Δικαίου: υπό το πρίσμα της συνταγματικής αναθεώρησης του 2001 (άρθρο 25 παρ 1 Συντ.) και του Ευρωπαϊκού Κοινοτικού Δικαίου, Αθήνα-Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Σάκκουλα, 2005
- Κώστας Χ. Χρυσόγονος, Συνταγματικό Δίκαιο: Δεύτερη αναθεωρημένη έκδοση με τη συνδρομή Στυλιανού-Ιωάννη Γ. Κουτνατζή, Αθήνα-Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Σάκκουλα, 2014
- Παπαδοπούλου, Τ. (2015). Συνταγματικό δίκαιο [Προπτυχιακό εγχειρίδιο]. Κάλλιπος, Ανοικτές Ακαδημαϊκές Εκδόσεις
