Του Βασίλη Καρατσιώλη,
Η εποχή των ταραχών (ρωσικά: Смутное время) ή Smuta (ρωσικά: Смута) ήταν μία περίοδος πολιτικής κρίσης, η οποία ξεκίνησε το 1598 με τον θάνατο του Θεοδώρου Α΄ (Φιοντόρ Ιβάνοβιτς: ο τελευταίος της δυναστείας των Ρούρικ) και έληξε το 1613 με την ενθρόνιση του Μιχαήλ Α΄ του οίκου των Ρομανώφ.
Όπως συνέβη και με τις υπόλοιπες πολίτικες κρίσεις της ρωσικής ιστορίας, έτσι και αυτή ήταν μία εποχή ανομίας και αναρχίας μετά τον θάνατο του Φιοντόρ Α΄, ενός αδύναμου και πιθανώς διανοητικά ανάπηρου ηγεμόνα, ο οποίος πέθανε χωρίς να αφήσει διάδοχο. Ο θάνατός του σηματοδότησε το τέλος της δυναστείας των Ρούρικ, οδηγώντας σε μία βίαιη κρίση διαδοχής με πολυάριθμους σφετεριστές και απατεώνες, που ονομάστηκαν ψευδο-Δημήτρηδες και διεκδικούσαν τον τίτλο του τσάρου.
Η Ρωσία ταλαιπωρήθηκε από λιμό την περίοδο 1601-03. Αυτός αφάνισε σχεδόν το ένα τρίτο του πληθυσμού μέσα σε τρία χρόνια από τον θάνατο του Φιοντόρ. Η Ρωσία κατελήφθη από την Πολωνο-Λιθουανική Κοινοπολιτεία κατά τη διάρκεια του Πολωνο-Ρωσικού Πολέμου, μέχρι οι κατακτητές να εκδιωχθούν το 1612. Ήταν μία από τις πιο ταραχώδεις και βίαιες περιόδους της ρωσικής ιστορίας. Μέσα σε μόλις 15 χρόνια το στέμμα άλλαξε χέρια έξι φορές. Οι εκτιμήσεις για τους συνολικούς θανάτους που προκάλεσε η σύγκρουση κυμαίνονται από 1 έως 1,2 εκατομμύρια, ενώ σε ορισμένες περιοχές της Ρωσίας ο πληθυσμός μειώθηκε πάνω από 50%.
Σύμφωνα με τον σπουδαιότερο μελετητή της Εποχής των Αναταραχών, τον Πλατόνοφ, τρία ήταν τα φλέγοντα ζητήματα αυτής της περιόδου: το δυναστικό, το κοινωνικό και εθνικό. Η ταξινόμηση αυτή υποδηλώνει την πολυπλοκότητα του θέματος. Το δυναστικό ζήτημα προέκυψε από το γεγονός ότι ο θάνατος του τσάρου Θεοδώρου σήμανε την πτώση της μοσχοβίτικης ηγετικής δυναστείας. Για πρώτη φορά στη μοσχοβίτικη ιστορία δεν υπήρχε κανένας φυσικός διάδοχος του θρόνου. Το πρόβλημα της διαδοχής επιδεινώθηκε, επειδή δεν υπήρχε κάποιος σχετικός νόμος στο μοσχοβίτικο κράτος και εμφανίστηκαν διάφοροι διεκδικητές.
Το εθνικό ζήτημα είχε τις ρίζες του σε έναν μακραίωνο αγώνα των Ρώσων εναντίον των εχθρών τους στα δυτικά και τα βόρεια. Η Πολωνία και σε μικρότερο βαθμό η Σουηδία αισθάνθηκαν υποχρεωμένες να επωφεληθούν από την ξαφνική αποδυνάμωση των Ρώσων. Η σύνθετη εμπλοκή της Πολωνίας ιδίως κατά την εποχή των ταραχών φανερώνει και τους εξωτερικούς ανταγωνισμούς και τα αυτοκρατορικά οράματα των δυνάμεων της ανατολικής Ευρώπης.
Την πιο σημαντική πτυχή αυτού του ζητήματος, παρόλα αυτά, αποτελεί ο κοινωνικός παράγοντας, ο οποίος απαιτεί ιδιαίτερη προσοχή. Και αυτό γιατί η κοινωνία αποδιοργανώθηκε από τις συνεχείς διαμάχες. Η εποχή των ταραχών μπορεί να είναι κατανοητή μόνο ως το τελικό στάδιο της ανόδου του μοσχοβίτικου κράτους, με τις συνακόλουθες ανακατατάξεις και εντάσεις.
Σε αντίθεση με τη δυτική Ευρώπη, ο διαχωρισμός των ρωσικών κοινωνιών τάξεων είχε έναν πιο απόλυτο χαρακτήρα, ιδιαίτερα μετά την ενοποίηση της πλειοψηφίας των ανατολικών κομματιών της πρώην Ρωσίας του Κίεβου από τους Ιβάν Γ΄ τον Μέγα, Βασίλειο Γ΄ και Ιβάν Δ΄ τον Τρομερό. Ιδιαίτερα κατά την παραμονή στην εξουσία αυτών των μεγάλων ηγεμόνων, το μοσχοβίτικο κράτος πολλαπλασιάστηκε και, για να επιτευχθούν όλες αυτές οι αλλεπάλληλες κατακτήσεις, δημιουργήθηκε ένα ξεχωριστό είδος αριστοκρατίας, αυτό της υπηρεσίας. Σύμφωνα με αυτό, ο ηγεμόνας έδινε ένα κομμάτι γης (pomestie) ή κάποιας άλλης μορφής προνόμιο σε ανθρώπους της εμπιστοσύνης του με αντάλλαγμα την παροχή υπηρεσιών κατά τη διάρκεια του πολέμου ή σε διοικητικές και γραφειοκρατικές θέσεις. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να ζημιωθεί η παλιά αριστοκρατία των βογιάρων και των πριγκίπων των προηγουμένων ηγεμονιών (πολλοί από αυτούς σφαγιαστήκαν από τον Ιβάν τον Τρομερό).
Επίσης, καθώς το μοσχοβίτικο κράτος επεκτεινόταν, η διαμόρφωση του διοικητικού μηχανισμού σύμφωνα με τον παραπάνω τρόπο ζημίωνε τα συμφέροντα και άλλων τάξεων. Και οι πόλεις υπέφεραν επίσης. Δημιουργήθηκαν διοικητικά και στρατιωτικά κέντρα εις βάρος της τοπικής αυτοδιοίκησης, του εμπορικού κόσμου και της μεσαίας τάξης στο σύνολό της. Τέλος, άρχισε σταδιακά να κάνει την εμφάνισή του και ο θεσμός της δουλοπαροικίας, καθώς η αριστοκρατία της υπηρεσίας έπρεπε να εκμεταλλεύεται και το ανθρώπινο δυναμικό που πρόσφερε ο τσάρος στο έπακρο, με αποτέλεσμα να δυσχεραίνουν οι συνθήκες διαβίωσης των χωρικών στις γαίες της.
Ο Ιβάν ο Τρομερός είχε τεντώσει το σκοινί στα άκρα με τους συνεχείς πολέμους και το καταπιεστικό βάναυσο καθεστώς των Οprichnik. Όταν πέθανε το 1584, άφησε μια χώρα ρημαγμένη με πολλούς εχθρούς και με έναν ανίκανο διάδοχο, τον Feodor I. Ως ευσεβής άνδρας με συνεσταλμένη διάθεση, ο Θεόδωρος ενδιαφέρθηκε ελάχιστα για την πολιτική και η χώρα διοικούνταν αποτελεσματικά στο όνομά του από τον Μπόρις Γκοντούνοφ, τον αδελφό της αγαπημένης του συζύγου, Ιρίνα. Το 1598 πέθανε ο Θεόδωρος, ο τελευταίος της δυναστείας των Ρούρικ και τον διαδέχθηκε στη θέση του τσάρου της Ρωσίας ο γαμπρός του Μπόρις Γκοντούνοφ.
Ο Μπόρις αντιμετώπισε προβλήματα κακής σοδιάς και πείνας (1601-03), αντιπολίτευσης των βογιάρων και την πρόκληση ενός υποστηριζόμενου από τους Πολωνούς διεκδικητή του θρόνου, του λεγόμενου Ψευδο-Δημητρίου, ο οποίος ισχυριζόταν ότι ήταν ο ετεροθαλής αδελφός του εκλιπόντος τσάρου και νόμιμος διάδοχος του θρόνου. Ο πραγματικός Δημήτριος είχε πεθάνει το 1591. Ο Μπόρις κατάφερε να διατηρήσει την εξουσία, αλλά, όταν πέθανε (Απρίλιος 1605), ένας όχλος που ευνοούσε τον Ψευδο-Δημήτριο σκότωσε τον γιο του και ανακήρυξε τον Ντμίτρι τσάρο (Ιούνιος 1605). Οι βογιάροι, ωστόσο, σύντομα συνειδητοποίησαν ότι δεν μπορούσαν να ελέγξουν τον νέο τσάρο και τον δολοφόνησαν (Μάιος 1606), τοποθετώντας στον θρόνο τον ισχυρό ευγενή Βασίλι Σουίσκι. Το γεγονός αυτό σηματοδότησε την έναρξη της περιόδου των ταραχών.
Ο Σουίσκι υποστηρίχθηκε από την πλούσια εμπορική τάξη και τους βογιάρους. Η κυριαρχία του αποδυναμώθηκε από μια σειρά εξεγέρσεων, η σημαντικότερη από τις οποίες ήταν η εξέγερση των αγροτών, υπό την ηγεσία του πρώην δουλοπάροικου Μπολότνικοφ στα νότια και ανατολικά τμήματα της χώρας. Ο Σουίσκι είχε, επίσης, να αντιμετωπίσει πολλούς νέους διεκδικητές, ιδίως τον Δεύτερο Ψευδο-Δημήτριο, ο οποίος υποστηριζόταν από τους Πολωνούς, τους μικροϊδιοκτήτες γης και τους αγρότες.
Ισχυριζόμενος ότι είχε διαφύγει από τη δολοφονία το 1606 και ότι η σύζυγος του πρώτου Ψευδο-Δημητρίου τον αναγνώρισε ως σύζυγό της, ο νέος Ντμίτρι εγκατέστησε στρατόπεδο στο Τούσινο (1608) και πολιόρκησε τη Μόσχα για δύο χρόνια. Μια ομάδα βογιάρων, μεταξύ των οποίων και οι Ρομανώφ, ενώθηκαν μαζί του στο Τουσίνο, σχηματίζοντας μια κυβέρνηση που ανταγωνιζόταν εκείνη του Σουίσκι. Ενώ μονάδες του στρατού του «Ντμίτρι» έθεσαν υπό τον έλεγχό τους τις βόρειες ρωσικές επαρχίες, ο Σουίσκι διαπραγματεύτηκε με τη Σουηδία (που τότε βρισκόταν σε πόλεμο με την Πολωνία) για βοήθεια.
Η άφιξη των σουηδικών μισθοφορικών στρατευμάτων ανάγκασε τον «Ντμίτρι» να φύγει από το Τούσινο. Ορισμένοι από τους υποστηρικτές του επέστρεψαν στη Μόσχα, ενώ άλλοι προσχώρησαν στον Πολωνό βασιλιά Σιγισμούνδο Γ΄, ο οποίος κήρυξε πόλεμο στη Μοσχοβία ως απάντηση στη σουηδική επέμβαση. Τον Σεπτέμβριο του 1609 επιτέθηκε με τον στρατό του στη Ρωσία και νίκησε τις δυνάμεις του Σουίσκι (Ιούνιος 1610, μάχη του Klushino).
Απογοητευμένοι από τον Σουίσκι οι Μοσχοβίτες τον καθαίρεσαν και οι συντηρητικοί βογιάροι, φοβούμενοι την κυριαρχία του «Ντμίτρι», του οποίου οι υποστηρικτές επιθυμούσαν ριζικές κοινωνικές αλλαγές, συμφώνησαν (Αύγουστος 1610) να αποδεχθούν τη συμφωνία που είχε ήδη συναφθεί μεταξύ του Σιγισμούνδου και των βογιάρων που βρίσκονταν στο Τούσινο, ονόμασαν τον Władysław (γιο του Πολωνού βασιλιά) εκλεγμένο τσάρο και υποδέχθηκαν τα πολωνικά στρατεύματα στη Μόσχα. Ο «Ντμίτρι», ωστόσο, σκοτώθηκε από τους ίδιους τους συμμάχους του (Δεκέμβριος 1610) και ο Σιγισμούνδος, αλλάζοντας γνώμη, απαίτησε τον άμεσο προσωπικό έλεγχο της Ρωσίας και συνέχισε την πολωνική εισβολή (φθινόπωρο 1610).
Αυτό τελικά παρακίνησε τους Ρώσους να συσπειρωθούν και να ενωθούν εναντίον του εισβολέα. Η πρώτη απόπειρα αντίστασης, μια συμμαχία –με πρωτοβουλία του πατριάρχη Ερμογένη– μεταξύ μικρών γαιοκτημόνων με επικεφαλής τον Προκόπι Πέτροβιτς Λιάπουνωφ και μερικών Κοζάκων καταπνίχθηκε γρήγορα. Ακολούθησε, όμως, τον Οκτώβριο του 1611 ένα νέο κίνημα, στο οποίο συμμετείχαν γαιοκτήμονες, κοζάκοι και έμποροι. Ο πρίγκιπας Dmitry Mikhaylovich Pozharsky ηγήθηκε του στρατού και ο έμπορος Kuzma Minin χειρίστηκε τα οικονομικά. Ο στρατός προχώρησε προς τη Μόσχα και, απειλούμενος από την προσέγγιση πολωνικών ενισχύσεων, επιτέθηκε και νίκησε (Οκτώβριος 1612). Τον επόμενο χρόνο μια ευρέως αντιπροσωπευτική “zemsky sobor” (συνέλευση της γης) εξέλεξε νέο τσάρο, τον Μιχαήλ Ρομανώφ, εγκαθιδρύοντας τη δυναστεία που κυβέρνησε τη Ρωσία για τους επόμενους τρεις αιώνες.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Dunning, Chester (2012), Russia’s First Civil War: The Time of Troubles and the Founding of the Romanov Dynasty, Penn State University Press
- Hunczak, Taras (1974), Russian Imperialism from Ivan the Great to the Revolution, New Jersey: Rutgers University
- Riasanovsky, Nicholas (2000), A History of Russia, Oxford University Press
