Του Γιάννη Μάρκελλου,
Αν θέλουμε να ψηλαφίσουμε το μεγαλείο του ιωνικού πολιτισμού, δεν γίνεται να μην αναφερθούμε στο Ηραίο της Σάμου. Ο Ηρόδοτος πολύ γλαφυρά γράφει: «Πρώτη πολίων πασέων ελληνίδων και βαρβάρων». Χωρίς αμφιβολία απετέλεσε το σταυροδρόμι που ένωνε την κεντρική Ελλάδα με την Ανατολή. Σήμερα, η αρχαιολογική σκαπάνη με τη συνεχή πρόοδό της όχι μόνο ανακάλυψε νέες πτυχές αυτού του λαμπρού συγκροτήματος, αλλά και προσέδωσε παγκοσμίου φήμης αξία σε αυτό το μνημείο, το οποίο προσέλκυε και προσελκύει επισκέπτες από όλο τον κόσμο. Το Ηραίο της Σάμου ήταν αφιερωμένο στη σχετιζόμενη με τη γονιμότητα θεά Ήρα. Βρίσκεται στη νότια ακτή της Σάμου, απέναντι και σε μικρή απόσταση από τη μικρασιατική ακτή και, μάλιστα, στην πιο εύφορη πεδιάδα του νησιού, την οποία διέσχιζε ο ποταμός Ίμβρασος.
Ήδη από το 1923 διεξήχθησαν από το γερμανικό αρχαιολογικό ινστιτούτο αρχαιολογικές ανασκαφές, κατά τη διάρκεια των οποίων αποκάλυφθησαν μεγαλοπρεπή οικοδομήματα που αναδείκνυαν τη λατρευτική χρήση του χώρου. Το 2009 υπό την αιγίδα του γερμανικού αρχαιολογικού ινστιτούτου και του Πανεπιστημίου της Κύπρου, υπό την καθοδήγηση της Ουρανίας Κούκα, πραγματοποιήθηκαν εκ νέου αρχαιολογικές ανασκαφές. Αμφότεροι έκαναν προσπάθειες, προκειμένου να έρθουν στο φως νέες πτυχές και δεδομένα. Οι ανασκαφείς έριξαν το κέντρο βάρους στην αποσαφήνιση της μορφής και της λειτουργίας των οικοδομημάτων, την ποσοτική και ποιοτική μελέτη των υλικών καταλοίπων, σε πτυχές της πολιτικής, οικονομικής και κοινωνικής οργάνωσης, καθώς και στις πολιτισμικές ανταλλαγές με τη μικρασιατική ακτή.
Από την έρευνα τεκμηριώθηκε ότι το Ηραίο ήταν τόπος τεχνολογικών καινοτομιών κατά την εποχή του Χαλκού. Ο οικισμός ΕΒ στο Ηραίο της Σάμου είναι ευρέως γνωστός, κυρίως από τα διαχρονικά αρχιτεκτονικά επίπεδα που ήρθαν στο φως από τις ανασκαφές του Milokvits, που έλαβαν χώρα βόρεια του ναού της Ήρας. Ο Milokvits προέβη στην καταγραφή πέντε φάσεων (ΕΒ I-V).
Οι πέντε διαδοχικές αρχιτεκτονικές φάσεις που χρονολογούνται από τον ΕΒ Ι έως το μεταγενέστερο στάδιο του πρώιμου οικισμού ΕΒ ΙΙ, ανακαλύφθηκαν βόρεια του Ιερού. Ο οικισμός περιλάμβανε ορθογώνια σπίτια με ένα η δύο μεγάλα δωμάτια, χτισμένα με πέτρινα θεμέλια. Οι ΕΒ Ι και ΕΒ ΙΙ έχουν χρονολογηθεί γύρω στο 3000 με 2550 π.Χ. Ο οικισμός θωρακίστηκε στην αρχή της ΕΒ Ι με μία πετρόχτιστη οχύρωση, η οποία στηριζόταν από μία πέτρινη ράμπα και αποτελούταν από μία πύλη, η οποία πλαισιωνόταν από ορθογώνιους προμαχώνες. Πρέπει να επισημανθεί πως αυτή η ισχυρή κατασκευή και οι διαστάσεις υποδηλώνουν μία κοινοτική προσπάθεια και την ύπαρξη εξελισσόμενων πολιτικών, οικονομικών και κοινωνικών δομών. Παρόμοιο φαινόμενο η έρευνα παρατήρησε στην Πολιόχνη της Λήμνου.
Ένα αξιοθαύμαστο γεγονός αποτελεί η έντονη αλλαγή λόγω δημογραφικών, οικονομικών, κοινωνικών και πολιτικών παραγόντων. Το 2013 το ανατολικό όριο αυτού του νέου οικισμού αναγνωρίστηκε βόρεια της ιεράς οδού. Επίσης, ανακαλύφθηκαν σπίτια και ένα πολύ καλά συντηρημένο τοίχος. Η ανάλυση της Κούκα, των επιπέδων ΕΒ ΙΙ και ΙΙΙ –συγκεκριμένα των φάσεων Ι-V (2650-2000 π.Χ.)– απέδειξαν ότι το Ηραίο Ι-V εκτείνεται σε μία έκταση 35.000 τ.μ.
Στο Ηραίο Ι εμφανίζεται μία νέα μορφή κατοίκησης κατά την πρώιμη εποχή του Χαλκού. Αυτό γίνεται κατανοητό από μία προαναφερθείσα εγκατάλειψη του παλαιότερου οχυρωμένου οικισμού ΕΒ βόρεια της ιεράς οδού. Κατασκευάστηκε ορθογώνιο σπίτι μεγάλου μήκους στην κορυφή της πρώτης οχύρωσης ΕΒ1 και επεκτάθηκε ο οικισμός προς τα δυτικά, ενώ ανεγέρθηκε και νέο τοίχος προστασίας κατά μήκος του ποταμού, στην περιοχή του μεταγενέστερου ναού της Ήρας. Εκτός από τα πρόσφατα ανακαλυφθέντα σπίτια βόρεια της ιεράς οδού υπήρχε ένα τεράστιο κτίριο, μία πέτρινη κατασκευή, η οποία ανεγέρθηκε δίπλα στο νότιο τμήμα κάτω από τον πρόναο. Πιθανότητα ήταν τμήμα του προαναφερθέντος κοινοτικού κτιρίου Ι του πυρήνα του πρώιμου οικισμού ΕΒ ΙΙ βόρεια της ιεράς οδού. Η στρωματογραφία με βάση τα κεραμικά κατάλοιπα οδήγησαν την αρχαιολογική έρευνα στη διατύπωση της άποψης ότι πρόκειται για το αρχικό στάδιο της πρώιμης ΕΒ ΙΙ.
Εκτός από τα παραπάνω αναφερθέντα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα το Ηραίο ΙΙ περιλάμβανε μια σειρά οικιών. Τα σπίτια χτίστηκαν ανεξάρτητα κατά βάση και προστατεύονταν από τείχος. Περιείχαν εστίες και εγκαταστάσεις αποθήκευσης. Το Ηραίο ΙΙ, βέβαια, λόγω κάποιου σεισμού αναδιοργανώθηκε πλήρως. Το Ηραίο ΙΙΙ περιλάμβανε ένα ισχυρό πέτρινο τοίχωμα με πύλη, ένα μεγάλο ορθογώνιο σπίτι και μία τραπεζοειδή διμερή κατοικία σε διάταξη.
Νέα ορθογώνια σπίτια χτίστηκαν μόνο στο βόρειο τμήμα του οικισμού. Η τελευταία αρχιτεκτονική φάση της εποχής του Χαλκού μετά την καταστροφική περίοδο είναι το Ηραίο ΙV. Εδώ παρατηρούμε τη χωροθέτηση ορθογώνιων οικιών σε ομάδες που μοιράζονται κοινούς τοίχους και χωρίζονται από δρόμους. Αυτή η έντονη οικιστική δραστηριότητα φανερώνει ότι υπάρχει μία τάση στέγασης ενός αυξημένου αριθμού κατοίκων.
Είδαμε την αρχιτεκτονική και κατανοήσαμε μερικά σημεία της οικιστικής οργάνωσης. Τώρα θα περάσουμε στην κεραμική της περιόδου, η οποία συνδυάζει χαρακτηριστικά τόσο κάποιου τοπικού εργαστηρίου, όσο και της μινωικής και μινωΐζουσας κεραμικής (ευρέως διαδεδομένη σε όλο το γνωστό ανατολικό Αιγαίο).
Πέραν της κεραμικής από την ηπειρωτική Ελλάδα και τις Κυκλάδες, ενδιαφέρον παρουσιάζει η εισηγμένη κεραμική από τη μινωική Κρήτη. Τα πιο σημαντικά κεραμικά κατάλοιπα αποτελούν οι τριποδικές μαγειρικές χύτρες και τα άωτα κωνικά κύπελλα της Μεσομινωικής περιόδου, καθώς και τα υφαντικά βάρη μινωικού τύπου. Αυτά αποτελούν δείγματα που υποδηλώνουν ότι η κατασκευή μνημειακών, κοινωφελών, κατά βάση έργων, είχαν ως σκοπό να αναπτυχθούν ακόμα περισσότερο οι ευρύτατες σχέσεις του Ηραίου με το υπόλοιπο Αιγαίο και ιδιαίτερα με την παλαιοανακτορική, κατά βάση, Κρήτη.
Ο οικισμός παραμένει ακμάζων και κατά τη μέση εποχή του Χαλκού. Η οχύρωση και γενικά η κατασκευή παντός είδους κτηρίων δίνουν την εντύπωση ότι υπάρχει συντονισμός από μία τοπική αρχή. Η Σάμος οφείλει, λοιπόν, την ακμή της στη θάλασσα και τον δίαυλο επικοινωνίας με τη μικρασιατική ακτή. Τέλος, η μινωική και μινωΐζουσα κεραμική πιστοποιεί το τεράστιο δίκτυο επικοινωνίας με όλο το Ανατολικό Αιγαίο.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Matsas, Dimitris, “Samothrace and the Northeastern Aegran: The Minoan connection”, Studia Troica 1 (1991), 159-179
- Milojčić, Vladimir (1961), Samos I. Die prähistorische Siedlung unter dem Heraion: Grabung 1953 und 1995, Bonn: R. Habelt
- Τσάκος, Κωνσταντίνος (2003), Σάμος: Ιστορικός και αρχαιολογικός οδηγός, Αθήνα: Εκδ. Έσπερος
