Της Γεωργίας Σκαμπελτζή,
Ένα γεγονός που έδρασε καταλυτικά στη διαμόρφωση του ελληνικού κράτους είναι αναμφισβήτητα η Μικρασιατική Εκστρατεία και ακολούθως η Καταστροφή. Η Μεγάλη Ιδέα, λοιπόν, κατέρρευσε το 1922 και όσα ακολούθησαν σφράγισαν την πορεία του έθνους και επέδρασαν σε διάφορους τομείς, μεταξύ των οποίων είναι και η λογοτεχνία. Λογοτεχνικά έργα που έχουν ως έμπνευση τη Μικρασιατική Καταστροφή είναι Το νούμερο 31328 του Ηλία Βενέζη, Στου Χατζηφράγκου του Κοσμά Πολίτη, Τα Ματωμένα Χώματα της Διδώς Σωτηρίου, η Ιστορία ενός αιχμαλώτου του Στρατή Δούκα, η οποία αποτελεί και το αντικείμενο του παρόντος άρθρου.
Ο Στρατής Δούκας γεννήθηκε στα Μοσχονήσια της Μικράς Ασίας στις 6 Μαΐου 1895 και έφυγε από τη ζωή στην Αθήνα στις 26 Νοεμβρίου 1983. Φοίτησε στο Γυμνάσιο στο Αϊβαλί, όπου γνώρισε τον Φώτη Κόντογλου, ενώ το 1912 γράφτηκε στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Έχοντας καταταχθεί εθελοντικά στην Εθνική Άμυνα, πολέμησε στη Μακεδονία και τη Μικρά Ασία, αλλά λόγω του τραυματισμού του αποστρατεύτηκε το 1923. Συμμετείχε, στη συνέχεια, στον ελληνοϊταλικό πόλεμο και στην Εθνική Αντίσταση μέσω του ΕΑΜ, ενώ κακοποιήθηκε από τους Γερμανούς κατακτητές για τη δράση του και επί Χούντας διώχθηκε από το καθεστώς του Παπαδόπουλου. Η προσωπικότητά του έχει τιμηθεί αρκετές φορές, ενδεικτικά αναφέρουμε ότι αναγορεύτηκε επίτιμος Πρόεδρος της Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών και επίτιμος δημότης Ζωγράφου. Συνεργάστηκε με μεγάλο αριθμό εφημερίδων (Πρωία, Μακεδονία) και περιοδικών της εποχής (Κύκλος, Το Τρίτο Μάτι). Ο συγγραφέας γραμματολογικά εντάσσεται στη «Γενιά του ‘30» και πιο συγκεκριμένα στην «Αιολική Σχολή», δίπλα στους Ηλία Βενέζη, Στράτη Μυριβήλη και Φώτη Κόντογλου. Τα πιο σημαντικά πεζογραφικά έργα του είναι ο Οδοιπόρος και η Ιστορία ενός αιχμαλώτου.
Η Ιστορία ενός αιχμαλώτου δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά το 1929 και αποτελεί ένα από τα κορυφαία έργα της «Γενιάς του ΄30». Πρόκειται για τη λογοτεχνική αποτύπωση του δράματος που έζησαν οι άνθρωποι, οι οποίοι δεν κατάφεραν να φύγουν από τη Μικρά Ασία έγκαιρα. Η υπόθεση ξεκινά, δηλαδή, το 1922, αμέσως μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και παρακολουθούμε, μέσω της διήγησης του αφηγητή, την πορεία ενός Έλληνα, μετά τη σύλληψή του από τους Τούρκους. Το όνομα του αφηγητή δεν το μαθαίνουμε παρά στο τέλος, όπου αναφέρεται η εξής φράση από τον συγγραφέα: «Σαν τελείωσε να μου διηγείται, του είπα: Βάλε την υπογραφή σου. Κι εκείνος έγραψε: Νικόλας Κοζάκογλου».
Παρακολουθούμε τις βάναυσες συνθήκες που αντιμετωπίζουν οι κρατούμενοι κατά την αιχμαλωσία τους και τη βαρβαρότητα των κατακτητών που οδηγεί μέχρι και σε θάνατο. Ακόμα κι όταν ο πρωταγωνιστής αποδράσει με έναν φίλο του, ο αγώνας για την επιβίωση συνεχίζεται, αφού ο κίνδυνος τους περικυκλώνει, είτε προέρχεται από τη φύση είτε από πιθανή αναγνώρισή της ταυτότητάς τους. Όταν επιστρέφουν στο έρημο πια χωριό τους, αντικρίζουν «καμμένη γη», μιας και έχουν προηγηθεί λεηλασίες. Οι δύο φίλοι, μετά από λίγο καιρό, αποφασίζουν να χωριστούν και να μεταμφιεστούν σε Τούρκους, με την ελπίδα ότι έτσι θα σωθούν και θα πετύχουν τον στόχο τους, που δεν είναι άλλος από τη μετάβασή τους στην Ελλάδα. Ο Νικόλας, αργότερα, βρίσκει δουλειά σε έναν Τούρκο και όταν εκείνος του προτείνει να παντρευτεί την ανιψιά του, προφασίζεται ότι πρέπει να παντρέψει την αδερφή του και προετοιμάζεται για την αναχώρησή του. Ωστόσο, ο ήρωας κατακλύζεται από αγωνία για το αν θα τον αναγνωρίσει κάποιος. Τελικά, καταφέρνει να φύγει από τη Σμύρνη και να φτάσει στην Ελλάδα.
Η αντιπολεμική χροιά της Ιστορίας ενός αιχμαλώτου είναι έκδηλη, χαρακτηριστικό που εντοπίζεται τόσο στη Ζωή εν τάφω του Στράτη Μυριβήλη όσο και στο Νούμερο 31328 του Ηλία Βενέζη. Ο Στρατής Δούκας κατορθώνει μέσα από την προσωπική εμπειρία του ήρωά του να αναδείξει τα δεινά που υπέστη ο άμαχος πληθυσμός αμέσως μετά την κατάρρευση του μικρασιατικού μετώπου και την προσπάθειά του να επιβιώσει παρά τις αντίξοες συνθήκες και τις βιαιότητες με τις οποίες ήρθε αντιμέτωπος. Δεν παρουσιάζεται, δηλαδή, η στρατιωτική-επική διάσταση του πολέμου, αλλά μια πλευρά του γεμάτη κακουχίες και εξευτελισμούς. Ταυτόχρονα, τίθενται σε προτεραιότητα δύο ύψιστα αγαθά: ο αγώνας για την ελευθερία και η λαχτάρα για τη ζωή.
Με ύφος λιτό και γλώσσα απλή, σε σημεία που αγγίζει και την προφορικότητα, ο αναγνώστης συμπάσχει με το δράμα του ήρωα, ενώ η πρωτοπρόσωπη αφήγηση προσδίδει στο έργο ζωντάνια και δραματικότητα. Πρόκειται για ένα μικρό σε έκταση πεζογραφικό έργο που γράφτηκε λίγα χρόνια μετά τα γεγονότα, μια μαρτυρία για όσα έζησε ο ήρωας και όσα έκανε για να επιβιώσει στο πλαίσιο ενός πολεμικού κλίματος, που η εχθρική διάθεση ήταν και από τις δύο πλευρές οξυμμένη.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΗΓΗ
- Στρατής Δούκας, Η ιστορία ενός αιχμαλώτου, Κέδρος, Αθήνα, 1977
