Του Μάριου Δόγκα,
Ο Ούγγρος στοχαστής Γκέοργκ Λούκατς (1885-1971) συνιστά μία από τις σημαντικότερες μορφές της ευρωπαϊκής διανόησης του 20ου αιώνα. Υπήρξε φιλόσοφος, κριτικός και ιστορικός της λογοτεχνίας, καθώς και πολιτικός στοχαστής και μάλιστα ένας εκ των θεμελιωτών του ρεύματος του δυτικού μαρξισμού, ο οποίος με τα κείμενά του αναδιαμόρφωσε τα φιλοσοφικά πεδία της αισθητικής και της πολιτικής.
Μεγαλώνοντας σε μία εύπορη οικογένεια της Ουγγρικής κοινωνίας, έλαβε από μικρή ηλικία την αρμόζουσα αστική μόρφωση και ήρθε σε επαφή με τα μεγάλα και κλασικά έργα τέχνης. Τα πρωτόλεια κείμενά του ήταν κριτικές θεάτρου σε ένα περιοδικό ενώ ήταν μόλις 18 ετών. Ήδη μπορεί να διακρίνει κανείς τόσο την οξυδέρκεια της σκέψης και την βαθύτητα του στοχασμού του, όσο και την αποστροφή του προς την τέχνη της εποχής του.
Λίγο αργότερα ο Λούκατς καταπιάνεται με το λογοτεχνικό είδος του δοκιμίου και σε αυτό το πλαίσιο δημοσιεύεται το 1910 το κείμενο με τίτλο Αισθητική κουλτούρα, που παρουσιάζεται και αναλύεται η έννοια, η οποία στην πραγματικότητα εκφράζει την τροπή που έχει πάρει ο πολιτισμός στη σύγχρονη κοινωνία. Για να μπορέσει κανείς να αντιληφθεί την έννοια της «αισθητικής κουλτούρας» θα πρέπει να γίνει πρώτα μια αναφορά στην «πραγματική κουλτούρα» που συνιστά το ιδεατό πρότυπο. Όταν πραγματώνεται, λοιπόν, η «πραγματική κουλτούρα», ο πολιτισμός παρουσιάζεται ως μία συνεκτική ολότητα, που οι διάφορες κοσμοθεωρήσεις και ιδεολογίες ενοποιούνται σε μία, η οποία διατρέχει το σύνολο των ανθρώπινων δραστηριοτήτων. Σε μία τέτοια κοινωνία τα στοιχεία είναι συμβολικά, δηλαδή υπάρχει πλήρης εναρμόνιση και ταύτιση ανάμεσα στη μορφή και το περιεχόμενο του έργου τέχνης και όλα λειτουργούν ενοποιημένα.
Αντίθετα, η έννοια της «αισθητικής κουλτούρας» σηματοδοτεί και συμβολίζει τη διάσπαση και τον κατακερματισμό του σύγχρονου πολιτισμού, ο οποίος όχι μόνο δεν είναι ενοποιημένος, αλλά στην πραγματικότητα δεν μπορεί να είναι τίποτα διαφορετικό από μία «αισθητική κουλτούρα». Αυτή η πολιτισμική μονομέρεια, λοιπόν, της σύγχρονης κοινωνίας, απομακρύνει την τέχνη από την πραγμάτωσή της, διότι στα θεμέλια του σύγχρονου πολιτισμικού οικοδομήματος ο Λούκατς εντοπίζει μία κεντρική διχοτόμηση μεταξύ της αντικειμενικής διάστασης του πολιτισμού και της υποκειμενικής καλλιέργειας. Αυτή η διάκριση αντικατοπτρίζεται και με τους δύο τύπους ανθρώπου που εμφανίζονται στην αισθητική κουλτούρα, δηλαδή του «ειδικού» και του «εστέτ», οι οποίοι είναι μεν συμπληρωματικοί, αλλά μεμονωμένα παρουσιάζονται ελλιπείς. Ο πρώτος είναι ο άνθρωπος της εξωτερικότητας, που προάγει την άποψη «η τέχνη για την τέχνη», ενώ ο δεύτερος είναι ο άνθρωπος της εσωτερικότητας, δηλαδή της ψυχικής ζωής. Από τον τύπο του «εστέτ» απουσιάζει η μορφή, η ευταξία και η συνοχή, διότι είναι ένας άνθρωπος χωρίς αρχή, μέση και τέλος, που επιχειρεί την αναγωγή της ίδιας της ζωής σε τέχνη.
Αυτή η διάσπαση και η μονομέρεια που χαρακτηρίζουν την αισθητική κουλτούρα, διαμορφώνει και έναν συγκεκριμένο τρόπο ζωής που αντιστοιχεί με αυτήν, ο οποίος είναι η βύθιση του υποκειμένου στον εαυτό του και η μοναχική ζωή. Ο Λούκατς χαρακτηρίζει τον σύγχρονο πολιτισμό ως την κοινωνία του υποκειμενισμού και του σχετικισμού, με την τέχνη εντός του να στερείται μορφής. Η λύση που προτείνει στο πρόβλημα της διάσπασης του πολιτισμού είναι ένας ατομικός δρόμος, δηλαδή η τάση μας να ακολουθούμε αυτό που εκφράζει την πραγματική ατομικότητά μας, καθώς μόνο η υπερβολή της ατομικότητας μπορεί να αγγίξει την καθολικότητα.
Τέλος, μόνη τέχνη που ταιριάζει στην αισθητική κουλτούρα είναι αυτή που παρουσιάζει μια έντονη αυτοαναφορικότητα, δίνοντας έμφαση στο ψυχικό βίωμα στην προσπάθεια αναγωγής της ίδιας της ζωής σε τέχνη. Φυσικά αυτό το πλαίσιο δεν μπορεί να γεννήσει ούτε να φιλοξενήσει την μεγάλη τέχνη σε καμία πτυχή της και έτσι περιορίζεται στις αισθητικές αποτυπώσεις της.
Παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον η εφαρμογή της ανάλυσης του Λούκατς για την τέχνη και τον πολιτισμό της εποχής του με τη σύγχρονη μας πραγματικότητα και θα ήταν εύλογος ο ισχυρισμός ότι περιγράφονται και πτυχές του δικού μας πολιτισμού. Πιθανότατα θα μείνει αναπάντητο το ερώτημα για την ορθότητα της λύσης που προτείνει ο Λούκατς, για την υπέρβαση της ατομικότητας, ωστόσο μέχρι και σήμερα οι συνθήκες είναι κατάλληλα διαμορφωμένες για να επιχειρηθεί μία ολική και ενοποιημένη προσέγγιση του σύγχρονου αστικού πολιτισμού.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΗΓΗ
- Καβουλάκος, Κωνσταντίνος (2011). Τραγωδία και Ιστορία. Αθήνα: Αλεξάνδρεια
