Ομηρικό Zήτημα: Είναι η Ιλιάδα και η Οδύσσεια έργα του Ομήρου;

Της Χρυσοβαλάντου Μανουσαρίδου,

Όλοι μας γνωρίζουμε το όνομα του Ομήρου. Ο μεγάλος επικός ποιητής που άφησε ως παρακαταθήκη του δύο μνημειώδη έργα, την Ιλιάδα και την Οδύσσεια. Η αξία των δύο έργων είναι αδιαμφισβήτητη, ειδικά αν αναλογιστούμε την δημοφιλία τους, αλλά και την ικανότητά τους να προσελκύουν αναγνώστες, ακόμη και 2.500 χρόνια μετά την δημιουργία τους.

Ωστόσο, έχει αναρωτηθεί κανείς πως αυτά τα τόσο εκτενή κείμενα έχουν διασωθεί σε μια εποχή που καλά καλά ο γραπτός λόγος εξυπηρετούσε κυρίως βασικές ανάγκες της κοινωνίας (π.χ. καταγραφή νόμων, κατάλογοι) και δεν χρησιμοποιούνταν για λογοτεχνική συγγραφή, καθότι η γραφή αποτελούσε επιπλέον προνόμιο πολύ λίγων ανθρώπων; Η πρώτη επίσημη καταγραφή της Ιλιάδας και της Οδύσσειας έγινε στα μέσα του 6^ου αιώνα π.Χ. από τον Πεισίστρατο. Μέχρι τότε, τα δύο έπη διαδίδονταν προφορικά από αοιδούς που γνώριζαν τα έργα απ΄ έξω. Πως λοιπόν είναι ανθρωπίνως δυνατόν να μάθει κανείς όλους αυτούς τους χιλιάδες στίχους και η γνώση τους να μεταλαμπαδεύεται από γενιά σε γενιά, χωρίς να αλλοιώνεται καθόλου το πρωτότυπο κείμενο; Υπήρξε τελικά ο Όμηρος ή η προφορική παράδοση διέσωσε τα δύο έργα;

Το ανορθόδοξο αυτής της υπόθεσης γέννησε αντικρουόμενες θεωρίες ανάμεσα στους φιλολόγους, που υποστήριξαν σθεναρά τις θέσεις τους. Η αναλυτική θεωρία υπογραμμίζει πως τα δύο έπη δεν είναι έργο ενός μόνο προσώπου, του Ομήρου, αλλά ένα δημιούργημα πολλών ποιητών, που ο καθένας προσέθεσε κάτι στον μύθο. Επομένως, τα δύο έργα ξεκινούν με έναν θεματικό πυρήνα, την οργή του Αχιλλέα και τον νόστο του Οδυσσέα και στη συνέχεια προστίθενται νέες επικές αφηγήσεις. Πολλοί μελετητές όρισαν ως γνήσιες μερικές μόνο ραψωδίες, υποστηρίζοντας πως οι υπόλοιπες ενσωματώθηκαν σταδιακά στα έργα. Οι υποθέσεις αυτές βασίστηκαν στα προβλήματα που παρουσιάζουν τα έργα: ασυνέπειες, επανάληψη λέξεων ή φράσεων σε μέρη του κειμένου που δεν ταιριάζουν, συνύπαρξη παλαιότερων και νεότερων γλωσσικών και πολιτισμικών στοιχείων. Σε καμία περίπτωση η αναλυτική θεωρία δεν αναιρεί την ύπαρξη ή την αρχική συνεισφορά του Ομήρου, ωστόσο τονίζει πως δύο τόσο μεγάλα έπη είναι αδύνατον να συντέθηκαν από έναν μόνο ποιητή και μάλιστα σε τόσο πρώιμο επίπεδο λογοτεχνικής παραγωγής.

Σε αντίθεση με την αναλυτική θεωρία έρχεται η ενωτική, που υπογραμμίζει την ύπαρξη μόνο ενός ποιητή, του Ομήρου. Η αφηγηματική κλιμάκωση, οι υπαινιγμοί, οι έντονες ειρωνείες, τα μοτίβα, η ολοκλήρωση των επεισοδίων μαρτυρούν την ποιητική ιδιοφυία του Ομήρου. Ο H. T. Wade-Gery υποστήριξε πως ο Όμηρος χρησιμοποίησε την γραφή για να καταγράψει τα έργα του, μια θεωρία που είναι όμως αναπόδεικτη, μιας και δεν έχουν βρεθεί παλαιότερα τεκμήρια πριν την επίσημη καταγραφή των επών. Οι λεπτομέρειες και η συνεκτική συνοχή των έργων φανερώνει σύμφωνα με τους ενωτικούς την ύπαρξη ενός μόνο ποιητή, συμφωνώντας πως η προφορική σύνθεση είναι πολύ δύσκολο να επετεύχθη σε τόσο μεγάλης κλίμακας έργα, επομένως η πιθανότητα καταγραφής τους είναι αρκετά λογική.

Πολλές ακόμη θεωρίες αναπτύχθηκαν γύρω από το ομηρικό ζήτημα, έχοντας ως βάση πάντα τον ποιητή ή τον τρόπο σύνθεσης. Η θεωρία Parry-Lord βασίστηκε στην έρευνα των μελετητών της, σχετικά με την προφορική ποίηση και έλαβε χώρα στην Γιουγκοσλαβία τον 20^ο αιώνα. Παρατήρησαν ότι τραγουδιστές μπορούσαν να εκτελέσουν τα έπη τους και κατέγραψαν τον τρόπο που αυτοί το έκαναν σε πραγματικό χρόνο. Αποκαλύφθηκε ότι ήταν δυνατό, αλλά όχι μόνο από ένα άτομο. Επομένως, η θεωρία για έναν ποιητή απορρίφθηκε. Η θεωρία της υπαγόρευσης τόνισε ότι ο Όμηρος συνέθεσε προφορικά τα έπη του, όμως πρέπει κάποια στιγμή να υπαγορεύθηκαν και να καταγράφηκαν από ειδικούς γραφείς.

Η επιστημονική κοινότητα δεν έχει κατασταλάξει σε μια συγκεκριμένη θέση ή θεωρία για το ομηρικό ζήτημα, το οποίο θεωρείται ανοιχτό. Διάφορες απόψεις διατυπώνονται και υποστηρίζονται, η έλλειψη όμως περαιτέρω πληροφοριών και τεκμηρίων αφήνουν το θέμα άλυτο. Είτε ο Όμηρος υπήρξε και έγραψε αυτά τα μοναδικά δείγματα σωζόμενης επικής ποίησης είτε είναι απλά ένας μύθος, ένας θρύλος, το όνομα του οποίου επινοήθηκε από μεταγενέστερους, η αξία των έργων είναι τόσο σπουδαία, που μέχρι σήμερα γεννούν ερωτήματα και χρήζουν περισσότερης μελέτης.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ