Της Βικτώριας Βενιού,
Η έκθεση του Ιδρύματος Θεοχαράκη τιτλοφορούμενη «Σπύρος Παπαλουκάς. Ερευνητής του αινίγματος της ζωγραφικής. Γνωστά και άγνωστα έργα» παρουσιάζει το καλλιτεχνικό ιδίωμα ενός από τους σημαντικότερους δημιουργούς των αρχών του 20ού αιώνα, που συνέβαλαν στον εκσυγχρονισμό της ελληνικής ζωγραφικής. Συγκεκριμένα, ο Παπαλουκάς εντάσσεται στο κίνημα των ανανεωτών της νεοελληνικής Τέχνης και της τοπιογραφίας, μαζί με τον Κωνσταντίνο Παρθένη, τον Νικόλαο Λύτρα και άλλους καλλιτέχνες.
Ο Σπύρος Παπαλουκάς γεννήθηκε το 1892 στη Δεσφίνα Παρνασσίδας. Το καλλιτεχνικό του ταλέντο ξεδιπλώνεται ήδη από τις πρώιμες τάξεις του δημοτικού. Μετέπειτα, φοιτά στο Σχολείο Καλών Τεχνών και κατά τη διάρκεια φοίτησής του κερδίζει επτά πρώτα βραβεία. Αργότερα, τα έτη 1917 με 1921 σπουδάζει στο Παρίσι στη σχολή Grande Chaumière και στην Ecole Julien, ενώ, παράλληλα, συμμετέχει σε καλλιτεχνικές εκθέσεις και διακοσμεί ιδιωτική έπαυλη στις Βερσαλλίες. Το 1921 με 1922 λαμβάνει μέρος στη Μικρασιατική Εκστρατεία ως πολεμικός ζωγράφος. Τα έργα του εκείνης της περιόδου ωθούν το Υπουργείο Στρατιάς Μικράς Ασίας να οργανώσει μεγάλη πολεμική έκθεση στο Ζάππειο Μέγαρο. Λόγω των εξαιρετικών κριτικών που έλαβε το εν λόγω έργο του, αποφασίζει το Υπουργείο να μεταφέρει την έκθεση στη Σμύρνη, παρόλη την επικείμενη καταστροφή που γνώριζαν ότι πλησίαζε. Ως απόρροια τούτου, τα 500 έργα του καίγονται στο τρένο που τα μεταφέρει στη Σμύρνη τις μέρες της καταστροφής της.
Μετά τη δυσάρεστη αυτή εξέλιξη που πλήγωσε βαθιά τον ζωγράφο, εγκαινιάζεται «Η περίοδος της Αίγινας», όπου και εγκαθίσταται μαζί με τους Στρατή Δούκα, Δημήτρη Πικιώνη και Κώστα Βάρναλη και μελετά το ελληνικό τοπίο. Ένα έτος αργότερα ξεκινά με τον Στρατή Δούκα να διαμένουν στο Άγιον Όρος, για να μελετήσουν το αγιορείτικο τοπίο και τη βυζαντινή εποχή, και με πολλή δουλειά δημιουργείται «Η περίοδος του Αγίου Όρους», που αποτέλεσε την έμπνευση για να κερδίσει το 1927 μετά από πανελλήνιο διαγωνισμό το πρώτο βραβείο για την ανάληψη του έργου της αγιογράφησης της Μητρόπολης Άμφισσας. Στο ενδιάμεσο διαμένει στη Μυτιλήνη και στη Σαλαμίνα, όπου εμπνέεται από το τοπίο και συνεχίζει το έργο του. Τέλος, ο Παπαλουκάς στη διάρκεια της ζωής του εκτέλεσε σκηνικά θεάτρου, εικονογράφησε ναούς, εξέδωσε το περιοδικό Το 3ο μάτι μαζί με τον Στρατή Δούκα, τον Δημήτρη Πικιώνη, τον Νίκο Χατζηκυριάκο Γκίκα και τον Σωκράτη Καραντινό, διετέλεσε καθηγητής στη Σιβιτανίδειο Σχολή, στη Σχολή Αρχιτεκτόνων του Πολυτεχνείου και διορίστηκε διευθυντής πολλών θεάτρων.
Η πορεία της έκθεσης που φιλοξενεί το Ίδρυμα Θεοχαράκη είναι δομημένη με τέτοιον τρόπο που αντικατοπτρίζει την ολοένα εξελισσόμενη καλλιτεχνική πορεία του Παπαλουκά. Παρουσιάζονται ως πρώιμα έργα του ζωγράφου προσωπογραφίες —εκ των οποίων και αυτοπροσωπογραφίες– χρησιμοποιώντας λάδι σε χαρτόνι, αλλά και μολύβι σε χαρτί. Σταδιακά εισάγονται και έργα του εικαστικού που αποδίδουν τοπία από την περίοδό του στο Παρίσι, δηλώνοντας την επιρροή του από τις πιο συντηρητικές τάσεις της ευρωπαϊκής ζωγραφικής, αλλά και σκίτσα του από την περίοδο που διετέλεσε πολεμικός ζωγράφος. Μάλιστα, μια αίθουσα είναι αφιερωμένη στα έργα του Παπαλουκά, για τη δημιουργία των οποίων άντλησε την έμπνευσή του από τη διαμονή του στο Άγιον Όρος που αποτέλεσε αποφασιστικό σύμβολο για τη διαμόρφωση του ύφους του.
Τέλος, εκτίθενται τα έργα της πιο ώριμης περιόδου του καλλιτέχνη, από τα οποία ο επισκέπτης αντιλαμβάνεται τις επιρροές από το κίνημα του νεοεμπρεσιονισμού με την αποτύπωση των τοπίων των νησιών της Πάρου, της Ύδρας, της Λέσβου, της Αντιπάρου και της Μυτιλήνης, όπου και κατά καιρούς διέμεινε. Ο θεατής της έκθεσης αισθάνεται πως βρίσκεται στο εργαστήριο του ζωγράφου και τον παρακολουθεί να φιλοτεχνεί. Κρίνεται, μάλιστα, άξιο αναφοράς το γεγονός ότι τα έργα που εκτίθενται πλαισιώνονται από κείμενα που καταγράφουν τόσο τα λόγια του ιδίου όσο και άλλων καλλιτεχνών που τον συντρόφευαν και τον θαύμαζαν, συνεισφέροντας μια βαθύτερη κατανόηση της καλλιτεχνικής συμβολής, αλλά και της ψυχοσύνθεσης του Σπύρου Παπαλουκά.
Ο Παπαλουκάς δίνει έμφαση στο χρώμα και ειδικότερα στο παιχνίδι του φωτός με το χρώμα, στοιχείο που αποτυπώνεται τόσο στα έργα του όσο και στα λεγόμενά του. Χαρακτηριστικά επισημαίνει: «Η δραματική εμφάνιση ενός τοπίου είναι η στιγμή που τα σχήματα και τα χρώματα βρίσκονται στο σημείο ακριβώς που πλησιάζει το ένα το άλλο, επειδή το χρώμα μεταβάλλεται έξω από την απόσταση και το φως, από την ποσότητα και τη θέση που βρίσκεται», «Η ζωγραφική πρέπει να συγκινεί με τα υλικά της μέσα, και όχι με το θέμα». Ο Παπαλουκάς παίζει με το φως και την εναλλαγή των χρωμάτων που αποδίδονται χάρη σε αυτό. Οι συνθέσεις των χρωμάτων είναι αυτό που χαρακτηρίζει και ξεχωρίζει στα έργα του, παρόλο που, όπως αναφέρει και ο Βασίλης Θεοχαράκης, χρησιμοποιούσε μόνο το μπλε, το κόκκινο και το κίτρινο, τα οποία, όμως, κλιμάκωνε και ενάλλασσε, επιτυγχάνοντας ένα άρτιο αποτέλεσμα που τρέφει το μάτι του επισκέπτη.
Η τρέχουσα έκθεση στο Ίδρυμα Θεοχαράκη καταφέρνει να παρουσιάσει δεόντως το σημαντικό έργο του Σπύρου Παπαλουκά, καθώς εισχωρεί σε βάθος στην ιδιοσυγκρασία του καλλιτέχνη που κρύβεται πίσω από τους πίνακες, τα χειρόγραφα και τα έργα μικροτεχνίας, μαρτυρώντας την αέναη αναζήτηση της ζωγραφικής του έκφρασης και του συνεχούς προβληματισμού του για τη συμφιλίωση και σύνθεση των παραδοσιακών τοπίων και των νεότερων τάσεων του ιμπρεσιονισμού.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Σπύρος Παπαλουκάς | Ερευνητής του Αινίγματος της Ζωγραφικής. Γνωστά και Άγνωστα Έργα, tcf.gr, διαθέσιμο εδώ.
- Σπύρος Παπαλουκάς: Ο επίμονος ερευνητής της ζωγραφικής, kathimerini.gr, διαθέσιμο εδώ.
- Ίδρυμα Θεοχαράκη: «Σπύρος Παπαλουκάς. Ερευνητής του αινίγματος της ζωγραφικής», gr.euronews.com, διαθέσιμο εδώ.
- Μεγάλοι Έλληνες Ζωγράφοι: Σπύρος Παπαλουκάς, ο μεγάλος ανανεωτής της ελληνικής ζωγραφικής, thematofylakes.gr, διαθέσιμο εδώ.
