Η παράδοση της ευρωπαϊκής οπλομαχίας στον μεσαίωνα

Του Χρήστου Μπουραζάνη,

Η μακρά περίοδος που καλύπτει ολόκληρο τον μεσαίωνα μέχρι την μετάβαση στην αναγέννηση έχει, για τον μελετητή αλλά και τον απλό ενθουσιώδη αναγνώστη, ενδιαφέρον και ευρεία θεματολογία σε πολλούς τομείς από τα στρατιωτικά γεγονότα, τις επιστήμες, την απλή καθημερινή ζωή. Ένα από αυτά και κάπως πιο εξειδικευμένο, αν και όχι ιδιαίτερα γνωστό καλώς ή κακώς, είναι η μακρά παράδοση της τέχνης των όπλων. Αυτό φυσικά αποτελεί κομμάτι της ανθρώπινης ιστορίας από αρχής του πολιτισμού, όμως η συγκεκριμένη περίοδος, που θα καλυφθεί εδώ, αποτελεί την αρχή εμφάνισης αξιοποιήσιμων και αναλυτικότερων πηγών.

Στον ευρωπαϊκό χώρο, ήδη από την ελληνική αρχαιότητα μπορούμε να μιλήσουμε για ένα είδος πηγών χρήσης των όπλων και της άοπλης μάχης (πυγμαχία, παγκράτιον), οι οποίες προέρχονται από τις εικονογραφικές και γλύπτες παραστάσεις. Γραπτές πραγματείες της αρχαιότητας δεν σώζονται, πέρα από ένα απόσπασμα ενός παπύρου της οξυρρύγχου [Papyrus Oxyrhynchus III 466 (P. Oxy. III,466)] του 2^ου μ.Χ. αιώνα με μερικές περιγραφές για την πυγμαχία και το έργο του Ρωμαίου Βεγκέτιου (Publius Vegetius Renatus) με τίτλο Epitoma rei militaris, που αφορά τη στρατιωτική εκπαίδευση του ρωμαϊκού στρατού, τακτικές μάχης και πολιορκίας, χρονολογούμενο γύρω στον ύστερο 4^ο μ.Χ. αιώνα. Πάραυτα όμως, τα συγκεκριμένα δεν μπορούν να θεωρηθούν καθαρά ως εκπαιδευτικές πραγματείες οπλομαχίας, καθώς σκοπός ήταν απλώς η καταγραφή.

Ξεκινώντας τώρα με το ζητούμενο θέμα μας, στον πρώιμο μεσαίωνα τα μόνα γραπτά που μπορούμε να αντλήσουμε πληροφορίες είναι λογοτεχνικής φύσεως, αλλά και εικονογραφίες από χειρόγραφα άλλου τύπου ή ταπισερί. Από τη λογοτεχνία έχουμε κάποιες περιγραφές μέσα από τις γερμανικές και σκανδιναβικές Sagas που πρέπει να λαμβάνονται με επιφύλαξη, σε εικόνες χειρογράφων, από την άλλη και σε ταπισερί έχουμε αναπαραστάσεις ιστορικών μαχών, πηγή εξέχουσας σημασίας και για την ιστορική πολεμική εξάρτηση αλλά και τον τρόπο μάχης εκ των στάσεων του σώματος. Μία από τις πιο σημαντικές της περιόδου αποτελεί η ταπισερί της Μπαγιέ (Bayeux Tapestry) που απεικονίζει την ιστορική μάχη στο Χέιστινγκς της Αγγλίας το 1066, μεταξύ Αγγλοσαξόνων και Νορμανδών. Από την άλλη, στην ανατολική ρωμαϊκή αυτοκρατορία έχουμε το έπος του Διγενή Ακρίτα, απ’ όπου πάλι μπορούμε να αντλήσουμε πράγματα για την χρήση των όπλων σε μικρό βαθμό και πάλι από την εικονογραφία.

Όμως, πέρα από αυτά τα ψήγματα που μας παρέχουν εμμέσως οι παραπάνω αναφορές, σε καμία περίπτωση δεν μπορούν να ληφθούν ως άμεσες πηγές, καθώς όπως επαναλήφθηκε και προηγουμένως σκοπό είχαν την αναπαράσταση και την εξιστόρηση γεγονότων και όχι να περάσουν στον αναγνώστη ή παρατηρητή μια άμεση πληροφορία ως προς το θέμα αυτό. Το πρώτο σωζόμενο εγχειρίδιο οπλομαχίας που γράφτηκε γι’ αυτόν τον λόγο, και το οποίο περιέχει μια πλήρη θα λέγαμε εικόνα εκμάθησης των όπλων είναι το MS.I.33 ή αλλιώς Walpurgis, Towerfechtbuch ή Liber de Arte Dimicatoria από τη Φραγκονία της Γερμανίας τον πρώιμο 14^ο αιώνα, γύρω στο 1320, και η συγγραφή του αποδίδεται σε έναν κληρικό ονόματι Lutegerus (Ludger). Αναφέρεται σε στάσεις, θέσεις φύλαξης και τεχνικές που αφορούν τη χρήση σπαθιού ενός χεριού και ασπιδίου (buckler), αν και δεν γίνεται ξεκάθαρο αν αυτές οι τεχνικές αφορούν το πεδίο της μάχης ή την αυτοάμυνα των πολιτών.

Από αυτή την εποχή κι έπειτα ξεκινά να καθιερώνεται μια παράδοση στη διδαχή της οπλομαχίας, μια τάση στη δημιουργία «σχολών», που πολλές φορές πρόκειται για μεμονωμένα άτομα, και συγγραφής εγχειριδίων από αυτές. Ως προς το είδος των τελευταίων έχουμε μια ευρεία κατάταξη: τα καθαρά βιβλία οπλομαχίας που ονομάζονται στη γερμανική ορολογία Fechtbuch, που όπως αναφέρθηκε είναι γραμμένα από δασκάλους των όπλων με σκοπό την προώθηση της τέχνης τους περιγράφοντας τη χρήση διαφόρων όπλων, όπως το σπαθί δύο χεριών ή αλλιώς μακρύ σπαθί ή longsword, το λογχοπέλεκη, χρήση μαχαιριού, πυγμαχία κλπ. είτε με πανοπλία είτε χωρίς για μονομαχία ή για αυτοάμυνα. Εν συνεχεία, έχουμε βιβλία εικόνων (picture books) που πρόκειται για καλλιτεχνικές αναπαραστάσεις ζωγράφων με ιδιαίτερη λεπτομέρεια χωρίς κάποιο κείμενο που απεικονίζουν μαχόμενους, έπειτα τα λεγόμενα πολεμικά ή Kriegsbücher που περιέχουν αναλυτικές πληροφορίες για τη διάταξη των μαχών, περιγραφή πολεμικών μηχανών και τακτικές πολιορκίας. Λιγότερο συχνά σε μεμονωμένη μορφή σώζονται βιβλία πυγμαχίας και ένα άλλο ιδιαίτερο είδος τα βιβλία τουρνουά ή Turnierbuch, χρήσιμα για τη μελέτη της οπλομαχίας και του οπλισμού σε τουρνουά που διέφεραν εντελώς σε σχέση με την πολεμική χρήση.

Τον 15^ο αιώνα η παράδοση της οπλομαχίας παίρνει μια διπλή πορεία. Στη Γερμανία και στην Ιταλία ξεκινούν σχεδόν ταυτόχρονη πορεία οι πιο σπουδαίες «σχολές». Αυτό δε σημαίνει φυσικά ότι δεν συναντάμε πουθενά αλλού άλλες σχολές και εγχειρίδια, απεναντίας μάλιστα υπάρχει πληθώρα, όμως αυτές οι δύο γίνονται οι κυριότερες και οι πιο γνωστές. Στη Γερμανία ο σημαντικότερος δάσκαλος των όπλων, που παρόλο που δεν «εφηύρε» την τέχνη όπως λένε αλλά την εξύψωσε και επευφημείται ως ο ιδρυτής της γερμανικής παράδοσης, είναι ο Γιοχάνες Λιχτενάουερ (Johannes Liechtenauer) που έζησε γύρω στα τέλη του 14^ου με αρχές του 15^ου αιώνα. Το εγχειρίδιό του με τη μορφή ενός ποιήματος με τον τίτλο Zettel σώζεται μέσα από ένα άλλο μετέπειτα εγχειρίδιο το Pol Hausbuch, αγνώστου συγγραφέα του 15^ου αιώνα που πιθανόν να σχετιζόταν με τον Λιχτενάουερ. Σε αυτό περιγράφει τρόπους μάχης με το μακρύ και το κοντό σπαθί, καθώς κι έφιππη μάχη.

Στην Ιταλία από την άλλη πλευρά έχουμε το αντίπαλο δέος του Λιχτενάουερ, τον Φιόρε Ντέι Λίμπερι (Fiore Furlano de’i Liberi da Cividale d’Austria 1381-1409), γόνο ευγενικής καταγωγής και συγγραφέας του περίφημου εγχειριδίου Fior Di battaglia, «το λουλούδι της μάχης». Γνωρίζουμε μέσα από τα γραπτά του ότι ήταν δάσκαλος οπλομαχίας με ιδιαίτερες ικανότητες κι εμπειρία, καθώς είχε ταξιδέψει και εκτός Ιταλίας για να αποκτήσει μια πλήρη εικόνα της τέχνης του και μάλιστα είχε αναγκασθεί πολλές φορές να μονομαχήσει αντιπάλους πιθανόν που ανταγωνίζονταν την τέχνη του και με πολλούς ταυτόχρονα, βγαίνοντας νικητής απ’ όλες, «εδώ είναι τρεις φίλοι που αναζητούν να σκοτώσουν τον δάσκαλο ο οποίος τους περιμένει με το μακρύ σπαθί» λέει χαρακτηριστικά στο 31r-a. Μέσα από το βιβλίο του μπορεί ο μελετητής να μάθει μια ποικιλία τεχνικών που περιγράφει αναλυτικά από σπαθί μέχρι λογχοπέλεκη, μαχαίρι, μάχη έφιππη με πανοπλία, άοπλη αλλά ακόμα και πολλά χαρακτηριστικά της ζωής του δασκάλου. Εδώ γίνεται ξεκάθαρο επίσης ποιες τεχνικές αφορούν αυτοάμυνα και ποιες το πεδίο της μάχης. Είναι φανερό το αντίκτυπο της κληρονομιάς του Φιόρε στις μετέπειτα γενιές δασκάλων των όπλων, όπως για παράδειγμα στο έργο De Arte Gladiatoria του Ιταλού πάλι Φιλίππο Ντι Βάντι (Philippo di Vadi Pisano), από το στυλ των τεχνικών μέχρι την περιγραφή.

Οι μετέπειτα δάσκαλοι και των δύο σχολών άντλησαν παρά πολλές πληροφορίες από τους πρωτεργάτες κάθε μιας, καθώς καθόρισαν και τελειοποίησαν σύμφωνα με τους σύγχρονούς τους και τις επόμενες γενιές την υψηλή τέχνη των όπλων, η οποία δεν ήταν απλώς μια γνώση του να σκοτώνεις ή να αμύνεται αλλά προϋπέθετε και τη διδαχή του πνεύματος και της ηθικής του μαθητή και τη γαλούχηση μέσα από τα ιπποτικά ιδεώδη. Για να γίνει φανερό το υψηλό πνεύμα των δασκάλων αυτών και της τέχνης τους θα αφήσουμε τον ίδιο τον Φιόρε να μας το πει με δύο λόγια:

«Αν θέλεις να μάθεις τις πράξεις των όπλων, φίλε μου,

Φρόντισε να έχεις υπόψη όλα όσα διδάσκει αυτό το ποίημα.

Να είσαι τολμηρός στη βία και νέος στην καρδιά.

Να μην έχεις φόβο στο μυαλό σου, μόνο τότε μπορείς να επιδόσεις σωστά.

Πάρε τη γυναίκα ως παράδειγμα: φοβισμένη,

Πιασμένη από πανικό, δεν θα αντιμετωπίσει ποτέ το γυμνό σπαθί.

Έτσι, ένας φοβισμένος άντρας, όπως η γυναίκα, δεν μπορεί να επικρατήσει.

Αν η καρδιά σου δεν έχει τόλμη, όλα τα άλλα είναι ελλιπή,

Τόλμη και αρετή: από αυτά αποτελείται η τέχνη».

-Φιόρε Ντέι Λίμπερι, το λουλούδι του πολέμου

(Novati facsimile, carta 2b)

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Γεωργάς Ε. Γεώργιος, Τι είναι οι ιστορικές ευρωπαϊκές πολεμικές τέχνες (HEMA), medievalswordmanship.wordpress.com. Διαθέσιμο εδώ
• Chidester, Michael (επιμέλεια) (2016),The recital of the chivalric art of fencing of the grand master Johannes Liechtenauer, μτφρ. Michael Chidester, Mike Rasmusson, David Rawlings, Thomas Stoeppler,Christian Henry Tobler, Christian Trosclair, Cory Winslow, έκδοση Wiktenauer, the free library of Historical European Martial Arts books and manuscripts. A project of the 501(c) (3) H.E.M.A Alliance
• Themorgan.org, Il Fior Di Battaglia: a renaissance fighting manual. Διαθέσιμο εδώ
• Chidester, Michael (επιμέλεια) (2016), The flower of battle of master Fiore Friulano de’i Liberi, μτφρ. Kendra Brown, Michael Chidester, Rebecca Garber, Colin Hatcher, Guy Windsor, έκδοση Wiktenauer, the free library of Historical European Martial Arts books and manuscripts. A project of the 501(c) (3) H.E.M.A Alliance