Του Νίκου Σαρρή,
Ως ελληνική μυθολογία ορίζουμε το σύνολο των μύθων που συναντώνται στα κείμενα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας. Πλέον, χρησιμοποιείται ως το κύριο εργαλείο για να κατανοήσουμε τον τρόπο σκέψης και την κοσμοθεωρία των αρχαίων Ελλήνων, καθώς επί σειρά πολλών αιώνων, αποτέλεσε την κύρια θρησκεία τους. Μέσα στις διάφορες ιστορικές περιόδους που πέρασαν, η αρχαία ελληνική θρησκεία άλλαζε, καθώς συνέχεια εμπλουτιζόταν με νέους μύθους και θρησκευτικά κείμενα, ενώ δεν παραλείπονταν οι επιρροές από θρησκείες άλλων λαών.
Η ελληνική θρησκεία φαίνεται να εμφανίζεται μαζί με την εγκατάσταση των πρώτων ελληνικών φύλων στη βαλκανική χερσόνησο, περίπου το 2000 π.Χ. Όντας ομιλητές μιας Ινδοευρωπαϊκής γλώσσας, της Πρωτοελληνικής, επηρεάστηκαν αρκετά από λαούς που μιλούσαν γλώσσες αυτής της οικογένειας. Η εμφανέστερη επιρροή είναι η υιοθέτηση του πολυθεϊσμού στην αρχαία ελληνική θρησκεία. Μάλιστα, όπως και οι σύγχρονοί τους λαοί, έτσι και οι Έλληνες, δημιούργησαν ανθρωπομορφικές θεότητες, οι οποίες στους επόμενους αιώνες, εκτός από ανθρώπινη μορφή, απέκτησαν και συμπεριφορά, ανάγκες και νοοτροπία παρόμοια με των ανθρώπων, όπως θα φανεί από τους μύθους. Εξίσου σημαντική επιρροή στους Έλληνες, άσκησαν οι Μεσοποτάμιοι, από τους οποίους δανείστηκαν βασικούς μύθους για τη δημιουργία του κόσμου και την καταγωγή των θνητών. Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα αποτελούν οι μύθοι σχετικά με τους κατακλυσμούς, οι οποίοι από τη θρησκεία των Μεσοποτάμιων υιοθετήθηκαν σε εκείνη των αρχαίων Ελλήνων, δημιουργώντας τον γνωστό μύθο του Δευκαλίωνα και της Πύρρας.
Οι ιστορικές περίοδοι που ακολούθησαν ήταν η Κυκλαδική και η Μινωική. Οι πληροφορίες για τις θρησκείες των δύο πολιτισμών περιορίζονται στα ευρήματα των ανασκαφών, καθώς τα κείμενα της εποχής δεν έχουν αποκρυπτογραφηθεί. Τόσο οι Κυκλαδίτες, όσο και οι Μινωίτες ήταν πολυθεϊστές. Αξίζει να αναφερθεί πως σε καμία από τις δύο θρησκείες δεν λατρεύονταν οι θεοί του Ολύμπου, καθώς αποτέλεσαν θεότητες που λατρεύτηκαν σε ύστερους πολιτισμούς. Η μεγαλύτερη ομοιότητα των θρησκειών των δύο λαών, είναι η λατρεία ενός συμπλέγματος γυναικείων θεοτήτων, άμεσα συνυφασμένων με τη φύση, τον θάνατο και τη μεταθανάτια ζωή. Φαίνεται λοιπόν πως οι άνθρωποι ενώνονταν με τη φύση μέσω της θρησκείας. Οι πιστοί δεν είχαν ναούς για να λατρεύουν τους θεούς τους, καθώς η λατρεία γινόταν είτε στη φύση είτε στα ιερά των σπιτιών και των ανακτόρων. Η λατρεία είχε περισσότερο μυστηριακό χαρακτήρα. Ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο στη μινωική θρησκεία είχε το ανατολικής προέλευσης «Δέντρο της Ζωής», το οποίο αποδίδει τον κήπο της αιώνιας ανάπαυσης των νεκρών.
Η εποχή που θα διαδεχθεί τη Μινωική είναι η Μυκηναϊκή. Πριν αποκρυπτογραφηθεί η Γραμμική Β, η γλώσσα των Μυκηναίων, κυριαρχούσε η πεποίθηση πως η μυκηναϊκή θρησκεία ταυτιζόταν με τη μινωική. Ωστόσο, οι πινακίδες που αποκρυπτογραφήθηκαν φανέρωσαν πως στις Μυκήνες ήταν διαδεδομένη η λατρεία των Ολύμπιων θεών, καθώς αναφέρονται ονόματα όπως ο Δίας, η Ήρα, ο Άρης, η Άρτεμις και ο Ποσειδώνας. Κύρια θεότητα των Μυκηναίων ήταν η Πότνια, στην οποία προσφέρονταν πολλές θυσίες και αγαθά. Βλέπουμε πως εξακολουθεί η θρησκεία των Ελλήνων να είναι μητριαρχική και σε αυτήν την εποχή.
Ύστερα από την κατάρρευση του Μυκηναϊκού Πολιτισμού (περίπου το 1200 π.Χ.), πολλοί κάτοικοι του ελλαδικού χώρου μετανάστευσαν στη Μικρά Ασία, σημαίνοντας την αρχή της Γεωμετρικής Εποχής. Σε αυτήν την περίοδο, η οποία διήρκεσε τρεις αιώνες, διαμορφώθηκε το μεγαλύτερο μέρος της ελληνικής μυθολογίας. Από τον Ησίοδο γράφτηκε το έπος «Θεογονία», το οποίο έθεσε τις βάσεις για την αρχαία ελληνική θρησκεία. Στο έργο εκείνο, το οποίο αποτελείται από 1022 στίχους, εξιστορείται η δημιουργία του κόσμου από το Χάος, η γέννηση των Τιτάνων και των Ολύμπιων, καθώς και τα γεγονότα της Τιτανομαχίας, στην οποία οι θεοί επικράτησαν επί των Τιτάνων.
Την ίδια περίοδο, ο Όμηρος γράφει την «Ιλιάδα» και την «Οδύσσεια», ενώ μεταγενέστεροί του συγγραφείς συνθέτουν τα Κύκλια Έπη, τα οποία ολοκληρώνουν τον μύθο του Τρωικού Πολέμου. Μέσα από τα έπη του Ησιόδου και του Ομήρου, μπορούμε να συμπεράνουμε πως ο ανθρωπομορφισμός των θεών δεν μένει μόνο στην εμφάνιση, αλλά πλέον οι αθάνατοι αποκτούν ανθρώπινες ανάγκες και χαρακτηριστικά. Τα κείμενα αυτά επίσης καθιέρωσαν τους πρωταρχικούς ήρωες, τους βασικούς μύθους και τα κύρια γεγονότα της ελληνικής μυθολογίας. Την ίδια περίοδο, στην ελληνική θρησκεία καθιερώνεται ο θεσμός των Μαντείων, όπου οι θνητοί επικαλούνταν μέσω ιερειών τους θεούς, προκειμένου να τους υποδείξουν τα μελλούμενα. Εξίσου σημαντικό ορόσημο για τη θρησκεία των αρχαίων, αποτέλεσε η πρώτη τέλεση των Ολυμπιακών Αγώνων το 776 π.Χ., καθώς πραγματοποιήθηκαν στην τοποθεσία που φημολογούταν πως ο Δίας νίκησε τον Κρόνο, δηλαδή στην αρχαία Ολυμπία.
Η περίοδος που έπεται της Γεωμετρικής είναι η Αρχαϊκή. Ήδη από τους προηγούμενους αιώνες έχει καθιερωθεί η απόδοση των δυνάμεων της φύσης στους κύριους θεούς του πάνθεου, ενώ είναι επίσης ευρέως διαδεδομένη η πεποίθηση πως οι θεοί επηρεάζουν κάθε πτυχή της καθημερινότητας των ανθρώπων. Στην Αρχαϊκή περίοδο, η λατρεία των θεών αρχίζει ξανά να είναι περισσότερο μυστηριακή, όπως δηλαδή ήταν αρκετούς αιώνες πριν. Μάλιστα, στην αρχαία Αθήνα των αρχών του 7ου αιώνα π.Χ., ανάγονται τα Ελευσίνια, η ιερότερη τελετή των αρχαίων χρόνων, η οποία είχε έντονο μυητικό και μυστηριακό χαρακτήρα.
Οι φιλόσοφοι της εποχής, αρχίζουν να επηρεάζουν έντονα τη θρησκεία, με αποτέλεσμα να δημιουργούνται διάφορα θρησκευτικά κινήματα, τα οποία βασίζονται στις διδαχές των φιλοσόφων. Το γνωστότερο εξ αυτών αποτελούσαν οι Πυθαγόρειοι, σχολή που βασιζόταν στην εγκράτεια των πιστών στη διατροφή, αλλά και στην τιθάσευση των ορμών τους. Πίστευαν στη μετενσάρκωση της ψυχής μέχρι την οριστική κάθαρσή της, ενώ δινόταν μεγάλη σημασία στην απόκτηση γνώσεων, σχετικών με τη μουσική και τα μαθηματικά, αφού ο Πυθαγόρας θεωρούσε πως μέσω αυτών οι θνητοί μπορούν να κατανοήσουν τον κόσμο. Εξίσου διαδεδομένο ήταν το θρησκευτικό κίνημα του Ορφισμού. Οι ακόλουθοι αυτής της θρησκείας, πίστευαν πως τη δημιούργησε ο Ορφέας, με σκοπό τη λατρεία του θεού Διονύσου. Η κύρια διαφορά με τους Πυθαγόρειους, είναι πως οι Ορφικοί πίστευαν πως το άτομο πρέπει να ξεφύγει από τον αέναο κύκλο των συνεχών μετενσαρκώσεων, γεγονός το οποίο επιτυγχάνεται μέσω των τελετών. Εάν ο θνητός κατάφερνε να ξεφύγει, θεωρούσαν πως θα περνούσε τη μετά θάνατον ζωή του μαζί με τον Ορφέα. Πολύ σημαντική για τον Ορφισμό ήταν η διατροφή των πιστών, οι οποίοι έπρεπε οπωσδήποτε να είναι χορτοφάγοι. Η Αρχαϊκή εποχή θα δώσει τη σκυτάλη στην Κλασσική, η οποία μέλλεται να φέρει πολλές αλλαγές στη θρησκεία των αρχαίων Ελλήνων…
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Hansen, W. (2004), Handbook of Classical Mythology, Santa Barbara: ABC-CLIO Publications
- Pierre Lévêque (1968), The Greek adventure (Studies in world history), New York: World Publishing Company
- culture.gov.gr, Χρονολόγιο. Διαθέσιμο εδώ
- Users.sch.gr, Μυκηναϊκή θρησκεία και τέχνη. Διαθέσιμη εδώ
