Του Κώστα Νώτουδα,
Η πολιτική επιστήμη έχει άπειρες ορολογίες οι οποίες μπορούν να βοηθήσουν στην κατανόηση αρκετών πολιτικών φαινομένων που λαμβάνουν χώρα μέσα στην κοινωνία και αποδεικνύουν πως οι αλλαγές που συμβαίνουν δεν είναι τυχαίες. Μία από αυτές τις ορολογίες είναι οι διαιρετικές τομές. Διαιρετική τομή είναι η ελληνική απόδοση του όρου “cleavage”, που έκανε την εμφάνισή του στη διεθνή βιβλιογραφία το 1967 από τους πολιτικούς επιστήμονες S.Lipset και S.Rokkan και από τότε αποτελεί «θεμέλιο λίθο» της σύγχρονης πολιτικής επιστήμης και της εκλογικής κουλτούρας.
Οι διαιρετικές τομές προσπαθούν να μελετήσουν το εκλογικό αποτέλεσμα και όχι να το προβλέψουν, ερευνώντας τις κοινωνικές διεργασίες που καθόρισαν το πλαίσιο του πολιτικού και κομματικού ανταγωνισμού. Στη θεωρία των Lipset και Rokkan υπάρχει μια διαφορά ανάμεσα στις έννοιες της «διαίρεσης» και της «τομής», καθώς η διαιρετική τομή είναι κάτι παραπάνω από μια κλασική κοινωνική η ιδεολογική διαίρεση, έχοντας μια ευκρινή κοινωνική τομή, την συνείδηση της «συλλογικής ταυτότητας» βάσει αυτής της διαίρεσης και την έννοια της εκπροσώπησης, κυρίως από τις πολιτικές παρατάξεις. Συνεπώς, όλες οι διαιρέσεις έχουν την δυνατότητα να εξελιχθούν σε διαιρετικές τομές, αν πληρούν τα προαναφερθέντα κριτήρια. Ακόμα όμως και ως διαιρέσεις μπορούν να επηρεάσουν υπάρχουσες διαιρετικές τομές και να προκαλέσουν κοινωνικές και πολιτικές ανακατατάξεις.
Η ελληνική περίπτωση μοιάζει άκρως ενδιαφέρουσα σε ό,τι έχει να κάνει με τις διαιρετικές τομές. Στο ελληνικό πολιτικό σύστημα οι βασικές διαιρετικές τομές δημιουργήθηκαν μέσα από δύο κομβικά ιστορικά γεγονότα: τον Εθνικό Διχασμό και τον Εμφύλιο Πόλεμο. Η περίοδος από την λήξη των Βαλκανικών Πολέμων έως τη Μικρασιατική Καταστροφή επισφραγίστηκε από την διαμάχη μεταξύ του Ελευθέριου Βενιζέλου και του Βασιλιά Κωνσταντίνου για την θέση της χώρας στον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο. Η τεταμένη αυτή σύγκρουση οδήγησε στη διένεξη μεταξύ δύο μεγάλων παρατάξεων, της «Βενιζελικής» και της «Αντιβενιζελικής». Ως αποτέλεσμα, ο Εθνικός Διχασμός συνέβαλε στη δημιουργία τεσσάρων διαιρέσεων που παρέμειναν ισχυρές την περίοδο του μεσοπολέμου και είναι μεταξύ των κοινωνικών τάξεων, ντόπιων και προσφύγων, Ορθοδόξων και θρησκευτικών μειονοτήτων και κατοίκων Παλιάς Ελλάδας και Νέων Χωρών.
Μετά την απελευθέρωση, και με τον Εμφύλιο Πόλεμο να έπεται, δημιουργείται η δεύτερη διαιρετική τομή που έχει να κάνει με το δίπολο αριστεράς-δεξιάς. Η ελληνική αριστερά με αιχμή το Κ.Κ.Ε άρχισε να πρωταγωνιστεί, λόγω του κομβικού της ρόλου κατά την γερμανική κατοχή και την είσοδο πλήθους πολιτών στις τάξεις της. Ήδη όμως από την περίοδο του Μεσοπολέμου είχε αρχίσει μαζικά να εκφράζει τα κατώτερα στρώματα. Ως εκ τούτου, ο εμφύλιος πόλεμος ανέδειξε μία νέα μορφή διαίρεσης στη βάση του ιδεολογικού άξονα Αριστεράς-Δεξιάς με έμφαση στο μέλλον του έθνους. Η έννοια των διαιρέσεων αυτών επανατοποθετήθηκε αμέσως μετά τον εμφύλιο στο δίπολο «Εθνικοφρόνων-Μη Εθνικοφρόνων». Η εν λόγω διαίρεση, οδήγησε στη συνοχή του αριστερού και κεντρώου χώρου ενάντια στον χώρο της δεξιάς. Έτσι, από την αρχή της δεκαετίας του 1960 «διαμορφώθηκε σταδιακά μια νέα διαιρετική τομή, «Δεξιάς – Αντιδεξιάς» στη βάση της τομής «Εθνικοφρόνων – Μη Εθνικοφρόνων». Ο χώρος της Αντιδεξιάς είχε συσπειρώσει αντιπολιτευτικές δυνάμεις από την κομμουνιστική Αριστερά έως και την Ένωση Κέντρου.
Η μετεξέλιξη των τομών στις διαιρέσεις του Εμφυλίου και στις ιδεολογικές αντιπαραθέσεις της «καχεκτικής δημοκρατίας» θα παύσουν με την εγκαθίδρυση της δικτατορίας το 1967. Ωστόσο, από την έναρξη της Μεταπολίτευσης, το 1974, το νήμα της διαίρεσης δείχνει ότι η πολιτική και ιδεολογική τοποθέτηση τόσο των πολιτών όσο και των πολιτικών παρατάξεων στον πολιτικό άξονα «Αντιδεξιάς-Δεξιάς» αποτελούσε το βασικό ερευνητικό εργαλείο για την κατανόηση των εκλογικών προτιμήσεων των πολιτών, ιδίως στην πρώιμη Μεταπολίτευση. Η σταθεροποίηση του δημοκρατικού πολιτεύματος σε συνδυασμό με τις γρήγορα μεταβαλλόμενες διεθνείς και εγχώριες εξελίξεις οδήγησαν στην υποτίμηση των ιδεολογιών και την ανάδειξη νέων διαιρετικών τομών.
Η δεκαετία του 1990 φέρνει στην χώρα πλήθος αλλαγών. Το 1996 αποτελεί έτος ορόσημο, καθώς η χώρα από την μεταπολιτευτική διαίρεση περνάει στην αξιακή διαίρεση «Συντήρηση – Πρόοδος» και, από εκεί, στην πολιτισμική διαίρεση «Εκσυγχρονισμός – Αντιεκσυγχρονισμός». Έτσι, το πολιτικό σύστημα βιώνει μεταλλάξεις «κοσμο-αντιλήψεων». Οι καινούριες αυτές διαιρέσεις δείχνουν την αλλαγή κουλτούρας που αρχίζει να υπάρχει μεταξύ των Ελλήνων. Στο ξεκίνημα του 21ου αιώνα διαπιστώνεται η τάση αποσύνθεσης της κλασικής ιδεολογικής τομής, λόγω της κυριαρχίας της πολιτισμικής διαίρεσης σε επίπεδο κουλτούρας. Η διαίρεση αυτή όμως δεν ήταν δυνατό να αντικαταστήσει την ιδεολογική «Αριστεράς – Δεξιάς» όπου οι απόψεις των πολιτικών κομμάτων εκφράζονται πιο ξεκάθαρα.
Την Άνοιξη του 2010 η Ελλάδα μπαίνει στο Μνημόνιο. Ένα σοσιαλδημοκρατικό κόμμα αναγκάζεται να υιοθετήσει επώδυνα οικονομικά μέτρα, προκειμένου να αποφευχθεί η χρεοκοπία. Όλα αυτά έχουν ως αποτέλεσμα να δημιουργηθεί το κίνημα των Αγανακτισμένων και να πάψει να υφίσταται η κυρίαρχη διαιρετική τομή της Μεταπολίτευσης. Την εμφάνιση της κάνει η τομή «Μνημόνιο – Αντιμνημόνιο» με κυρίαρχο κόμμα που εξυπηρέτησε και τις δύο διαιρέσεις (ΣΥΡΙΖΑ). Μάλιστα, η νίκη του ΣΥΡΙΖΑ στις εκλογές του Σεπτεμβρίου του 2015 είναι ένδειξη συνθηκολόγησης της αντιμνημονιακής ρητορικής στο περιεχόμενο της διαίρεσης «Αριστεράς – Δεξιάς», μιας και ο ΣΥΡΙΖΑ είχε υπογράψει ένα νέο Μνημόνιο με το επιχείρημα της συνέχισης της δημοσιονομικής λιτότητας μεν, αλλά με «κόκκινες γραμμές» και διαρκείς επαναδιαπραγματεύσεις.
Τέλος, το «εργαλείο» των διαιρετικών τομών αναμφίβολα είναι χρήσιμο, καθώς δείχνει την ιδεολογική τοποθέτηση, τα κοινωνικοπολιτικά χαρακτηριστικά και τα διακυβεύματα, ωστόσο η κοινωνία αν θέλει να προχωρήσει πρέπει να αφήσει στην άκρη τις δογματοληψίες και τις ακρότητες.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Ινστιτούτο Εναλλακτικών Πολιτικών: Έρευνα με τίτλο: Διαιρετικές τομές και ιδεολογικές αντιπαραθέσεις στη μετεκλογική συνθήκη (Κωστής Πιερίδης 2019), Σελίδες 10-16, 18-19
- Διαιρετικές τομές και διαιρέσεις στην Ελλάδα του σήμερα, avgi.gr, διαθέσιμο εδώ
