Της Αριάδνης – Παναγιώτας Φατσή,
Η ιδιότητα του πολίτη είναι ένα ζήτημα που απασχολεί τα σύγχρονα κράτη. Το ποιος θεωρείται πολίτης ενός κράτους και με ποια κριτήρια ρυθμίζεται διαφορετικά από κάθε νομικό σύστημα. Σε ορισμένα κράτη ισχύει το ius sanguinis, με άλλα λόγια, το δίκαιο του «αίματος», ήτοι, της καταγωγής από πολίτες του κράτους αυτού. Άλλες έννομες τάξεις επιλέγουν το δίκαιο του εδάφους ή ius soli, με βάση το οποίο και μόνο η γέννηση ενός ατόμου στη συγκεκριμένη επικράτεια του αποδίδει την ιδιότητα του πολίτη. Κι όμως, τι θα σκεφτόσασταν αν σας έλεγα ότι πριν πολλούς αιώνες, ένας Ρωμαίος αυτοκράτορας απέδωσε την ιδιότητα του Ρωμαίου πολίτη σε όλους τους ελεύθερους πολίτες της αυτοκρατορίας, χωρίς κανένα κριτήριο καταγωγής;
Ας πάρουμε, όμως, τα πράγματα από την αρχή… Για πολλούς αιώνες, Ρωμαίος πολίτης ήταν μόνο το ελεύθερο φυσικό πρόσωπο που είχε γεννηθεί στην περιοχή της Ρώμης. Οι εξαιρέσεις ήταν ελάχιστες, καθώς, πριν το διάταγμα στο οποίο θα αναφερθούμε, η ρωμαϊκή υπηκοότητα επεκτάθηκε μόνο σε παιδιά υπαρχόντων πολιτών και άτομα που είχαν υπηρετήσει θητεία στο στρατό (την περίοδο της Δημοκρατίας και έπειτα), ενώ σταδιακά έφτασε να καλύψει όλους τους ελεύθερους ανθρώπους στην ιταλική χερσόνησο. Οι Ρωμαίοι επέτρεψαν, επίσης, σε ηγεμόνες, ευγενείς και άλλους επιφανείς της εποχής να γίνουν Ρωμαίοι πολίτες.
Το ήδικτο του Καρακάλλα, γνωστό ως Constitutio Antoniniana, σώζεται σήμερα σε πάπυρο στο Giessen της Γερμανίας. Στον πάπυρο υπάρχουν πολλά ελληνικά αποσπάσματα, ενώ η κύρια διάταξη (Constitutio) βρίσκεται στο πολύ κατεστραμμένο πάνω αριστερό μέρος. Τα υφολογικά χαρακτηριστικά της γραφής στον πάπυρο υποδηλώνουν χρονολόγηση στις αρχές του τρίτου αιώνα. Το αρχικό διάταγμα πρέπει να ήταν γραμμένο στα λατινικά. Η κρατούσα γνώμη είναι ότι εκδόθηκε το 212 μ.Χ., ίσως στις 11 Ιουλίου. Το διάταγμα του Καρακάλλα επεξέτεινε τη ρωμαϊκή ιθαγένεια για να συμπεριλάβει όλους τους ελεύθερους άνδρες σε ολόκληρη τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία και έδωσε σε όλες τις ελεύθερες γυναίκες στην αυτοκρατορία τα ίδια δικαιώματα με τις Ρωμαίες. Ας δούμε, όμως, τη μετάφραση από το κείμενο που παραδίδεται από μεταγενέστερες πηγές:
«Νομίζω ότι είμαι ικανός, μεγαλοπρεπώς και ευσεβώς, να κάνω κάτι που ταιριάζει στο μεγαλείο των θεών, αν καταφέρω να φέρω όλους αυτούς στην αυτοκρατορία, που αποτελούν τον λαό μου, στους ναούς των θεών ως Ρωμαίους. Ως εκ τούτου, δίνω σε όλους στον ρωμαϊκό κόσμο τη ρωμαϊκή ιθαγένεια: διατήρηση του εθιμικού δικαίου, χωρίς πρόσθετα προνόμια. Είναι απαραίτητο οι μάζες όχι μόνο να συμμετέχουν στα βάρη, αλλά και να είναι μαζί μας στη νίκη.»
Φυσικά, ο λόγος για την απόφαση αυτή δεν ήταν μόνο το θεάρεστο έργο του να οδηγηθούν οι πολίτες της αυτοκρατορίας στους ναούς των θεών… Εκτός από τα προφανή πλεονεκτήματα του να είναι κανείς Ρωμαίος πολίτης, υπήρχαν και αρκετά μειονεκτήματα —με σημερινά δεδομένα, θα λέγαμε ότι προβλέπονταν δικαιώματα και υποχρεώσεις για τους πολίτες. Όλοι οι Ρωμαίοι πολίτες πλήρωναν δύο φόρους, από τους οποίους απαλλάσσονταν οι μη πολίτες. Ο πρώτος ήταν ένας φόρος κληρονομίας, που πλήρωναν οι δικαιούχοι μετά τον θάνατο του κληρονομουμένου, που τους άφηνε χρήματα ή περιουσία. Αρχικά, στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία δεν ήταν πρακτικό να επιβάλλονται φόροι κληρονομιάς σε όλους, αλλά την εποχή του Καρακάλλα υπήρχε μια μεγάλη μεσαία τάξη στην αυτοκρατορία και καλά ρυθμισμένες μέθοδοι είσπραξης φόρων.
Ο άλλος φόρος που επιβαλλόταν στους Ρωμαίους πολίτες ήταν έμμεσος και αφορούσε τη διατήρηση σκλάβων. Λόγω του πληθωρισμού, η νομισματική αξία των σκλάβων είχε αυξηθεί και με την αυξανόμενη ευμάρεια, αρκετοί σκλάβοι μπόρεσαν να εξαγοράσουν την ελευθερία τους, καθώς αυτό συνέφερε οικονομικά και τους ιδιοκτήτες τους, παραπάνω πλέον από τη διατήρησή τους. Ο Καρακάλλας έπραξε ιδιαίτερα εύλογα, αν αναλογιστεί κανείς την ευμάρεια του δημοσίου ταμείου του —με το να δώσει την ιδιότητα του πολίτη σε έναν τεράστιο αριθμό φυσικών προσώπων, ουσιαστικά τους ενέταξε στα άτομα που είχαν υποχρέωση να καταβάλουν αυτούς τους φόρους στη Ρώμη.
Ο Καρακάλλας, γεννημένος στη Γαλατία το 186 μ.Χ., έγινε συναυτοκράτορας μαζί με τον αδελφό του το 211 μ.Χ., αλλά συνωμότησε εναντίον του για να βασιλέψει μόνος του, πράγμα που δημιούργησε μεγάλη κριτική εναντίον του. Ο Καρακάλλας γνώριζε ότι για να μπορέσει να μείνει στην εξουσία, έπρεπε να διατηρήσει τον στρατό ευχαριστημένο, γι’ αυτό και εξασφάλισε αύξηση μισθών και άλλα προνόμια —όπως και το να αποδώσει την ιδιότητα του πολίτη. Αυτό είχε σκοπό όχι μόνο να ανταμείψει τους νυν στρατιώτες που δεν είχαν ακόμη την ιδιότητα αυτή και να εξασφαλίσει την πίστη τους, αλλά και να προσπαθήσει να κάνει περισσότερους ανθρώπους να ενταχθούν στο ρωμαϊκό στρατό, καθώς πλέον θα ένιωθαν ότι υπερασπίζονται τη δική τους πατρίδα. Ωστόσο, υπήρχαν και πιο επιτακτικοί λόγοι για τη λήψη αυτής της απόφασης. Η αύξηση μισθών και η παροχή αγαθών για τους στρατιώτες κόστιζε ακριβά και την περίοδο εκείνη ο πληθωρισμός ήταν αυξημένος —συνεπώς, οι νέοι φορολογούμενοι πολίτες που εξασφάλισε ο Καρακάλλας ήταν μια απαραίτητη ενίσχυση για το δημόσιο ταμείο.
Η σημασία της Constitutio Antoniniana, πάντως, δεν είναι διόλου μικρή —μπορεί τα κίνητρα της λήψης αυτών των αποφάσεων να ήταν κυρίως δημοσιονομικά, αλλά η πρωτοτυπία της είναι αδιαμφισβήτητη. Ακόμη και σήμερα, ένα τόσο υψηλό επίπεδο κοσμοπολιτισμού και μια θεώρηση της ιδιότητας του πολίτη που να μην εξαρτάται από την καταγωγή φαντάζει σαν μια αξιοθαύμαστη πολιτική και νομική καινοτομία, η οποία, μάλιστα, έχει επηρεάσει σε μεγάλο βαθμό σύγχρονα κράτη, όπως οι Η.Π.Α.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Δημοπούλου, Α. (2019). Ρωμαϊκό Δίκαιο: Αναδρομή στις πηγές του σύγχρονου Δικαίου. Αθήνα: Ευρασία.
- Rocco, M. (2010). The reasons behind Constitutio Antoniniana and its effects on the Roman military, διαθέσιμο εδώ.
