Της Μαρίας Κουλούρη,
Τα πορτρέτα Φαγιούμ πήραν το όνομά τους από τον τόπο προέλευσής τους, την παραποτάμια περιοχή Fayum στην Κάτω Αίγυπτο. Η χρήση τους ήταν ταφική, δηλαδή αποτελούν πορτρέτα νεκρικά, τα οποία τοποθετούνταν επί της ξύλινης θήκης του ταριχευμένου σώματος του νεκρού, στο ύψος του κεφαλιού. Αυτή τους η τοποθέτηση ασφαλώς δεν ήταν τυχαία. Πιο συγκεκριμένα, ο νεκρός έπρεπε να μνημονεύεται από τον εκάστοτε θεατή της «μούμιας», ώστε ποτέ να μη λησμονάται, κάτι που ήταν δυνατό να συμβεί σε μεγάλο βαθμό μέσω αυτού του ρεαλιστικότατου πορτρέτου. Γι’ αυτόν τον λόγο, όπως σημειώνεται και στον τίτλο, τα πορτρέτα Φαγιούμ είναι προορισμένα για το μέλλον, ώστε να συνοδεύουν τον νεκρό στο ατέρμονο μετά θάνατον ταξίδι του και να διατηρούν ζωντανή και αιώνια τη θύμησή του.
Η συγκεκριμένη παράδοση ανάγεται σε αρχαίες αιγυπτιακές δοξασίες, οι οποίες σημειώνουν δύο βασικά στοιχεία του ανθρώπινου πνεύματος, το Κα και το Βα, που είναι άρρηκτα συνδεδεμένα με την αιωνιότητα του νεκρού σώματος και υποστηρίζουν πως αυτή επιτυγχάνεται μόνο μέσω των δύο αυτών βασικών στοιχείων. Αξίζει πάντως να σημειωθεί πως αρκετοί μελετητές υποστηρίζουν το εξής: ίσως τα ταριχευμένα νεκρά σώματα να μην ενταφιάζονταν κατευθείαν οριστικά, αλλά να φυλάσσονταν σε ταφικά ιερά ή σε αντίστοιχα σημεία του οικιακού περιβάλλοντος τουλάχιστον για μια γενιά. Υπάρχουν, ωστόσο, και αρκετά παραδείγματα ταριχευμένων σωμάτων που αποτέθηκαν σε διάφορες σπηλιές στην έρημο, τα οποία ανακαλύπτονται σταδιακά μέσω των ανασκαφών.
Πώς, όμως, δημιουργήθηκαν αυτά τα πορτρέτα υψηλής αισθητικής και ποια τα χαρακτηριστικά τους; Τα πορτρέτα Φαγιούμ ζωγραφίζονταν πάνω σε πινακίδες από ξύλο και είναι έντονα επηρεασμένα από την ελληνορωμαϊκή ζωγραφική. Παρόλο που η ταρίχευση είναι παραδοσιακά ένα αιγυπτιακό ταφικό έθιμο, η εμφάνιση των πορτρέτων παρουσιάζει ξεκάθαρα ελληνορωμαϊκά στοιχεία, με το πιο σημαντικό από αυτά να είναι η ψευδαισθησιακή τεχνοτροπία. Αυτή η τεχνοτροπία φαίνεται να έχει τη βάση της στη μακροχρόνια τεχνική της σκιαγραφίας στην ελληνορωμαϊκή ζωγραφική, δηλαδή το «παιχνίδισμα» των φωτοσκιάσεων. Πολλά πορτρέτα εμφανίζουν σκιές και γυαλάδες, οι καλλιτέχνες των οποίων έχουν εκμεταλλευτεί με τον καλύτερο δυνατό τρόπο την ανάμειξη των χρωματικών τόνων, ώστε να χαρίσουν στο έργο τους την αξία της προοπτικής, να δηλώνεται, δηλαδή, ο όγκος της μορφής και το βάθος του πεδίου. Αυτή η έντονη χρήση σκιάσεων και γυαλάδων χαρίζει στο έργο ζωντάνια και παραστατικότητα, δίνοντας, μάλιστα, την εντύπωση ακριβούς φωτογραφίας.
Επίσης, ένα άλλο σημαντικό χαρακτηριστικό των πορτρέτων Φαγιούμ είναι ο έντονος ρεαλισμός τους. Αρκετά είναι τα πορτρέτα των οποίων οι εικονιζόμενοι φορούν κοσμήματα, κρατούν αντικείμενα, ενώ όλες οι μορφές παρουσιάζουν μοναδικές ενδυμασίες. Εύκολα γίνεται αντιληπτό πως χιτώνες, ιμάτια, περιδέραια, περίαπτα και ενώτια που συχνά συνοδεύουν τις μορφές, χαρακτηρίζονται από μεγάλη ακρίβεια, με τους δημιουργούς των πορτρέτων να έχουν επιμεληθεί ακόμα και τις πιο μικρές λεπτομέρειές τους.
Αξίζει να σημειωθεί πως, σε πολλές περιπτώσεις, τα κοσμήματα είτε ξαναδουλεύτηκαν πριν την τελική ανάθεση είτε προστέθηκαν τότε. Τη μεγαλύτερη εντύπωση, ωστόσο, προκαλεί ο ρεαλισμός και η εξατομίκευση των χαρακτηριστικών του προσώπου των εικονιζόμενων. Τα μάτια των μορφών στα πορτρέτα Φαγιούμ δεν παρουσιάζονται απλά, αλλά φαίνονται υγρά, ζωηρά, κάνοντας χαρακτηριστικό το βλέμμα κάθε ανθρώπου, αποπνέοντας, έτσι, τη μοναδικότητα των μορφών. Αντίστοιχη ακρίβεια παρατηρείται και στα υπόλοιπα χαρακτηριστικά του προσώπου, μύτη και στόμα, ενώ οι κομμώσεις ποικίλουν ανάλογα με την ηλικία, την ωριμότητα και την προσωπικότητα του ανθρώπου που απεικονίζεται.
Μπορεί τα περισσότερα πορτρέτα να χαρακτηρίζονται από υψηλή ζωγραφική ποιότητα, ωστόσο, υπάρχουν και αρκετά από αυτά που τα διέπει μια ζωγραφική ποιότητα πρόχειρη και στυλιζαρισμένη. Στυλιζαρισμένα, για παράδειγμα, θα μπορούσαν να θεωρηθούν τα σχήματα των προσώπων των μορφών. Μέσα στην –τριών περίπου αιώνων– ιστορία των πορτρέτων Φαγιούμ, από το πρώτο μισό του 1ου αιώνα μ.Χ. έως τα μέσα του 3ου αιώνα μ.Χ., υπήρξαν παραδείγματα έργων, τα οποία αν και ήταν ρεαλιστικά, έφεραν έναν βαθμό εξιδανίκευσης. Αξίζει να τονιστεί πως σε αυτά τα πορτρέτα δεν απεικονίζονται ηλικιωμένοι, κάτι που βέβαια θα μπορούσε να έχει σκοπό την απεικόνιση του νεκρού στην ακμή και όχι στη φθορά του.
Τέλος, μια ειδική μνεία οφείλει να γίνει στις τεχνικές παραγωγής των έργων, την εγκαυστική, αρχικά, και την ξηρογραφία αργότερα. Η εγκαυστική είναι μια τεχνική που χαρίζει στον πίνακα μια τρισδιάστατη υφή. Τι συμβαίνει, όμως, σε αυτή την τεχνική; Στην εγκαυστική, λοιπόν, οι χρωστικές ουσίες αναμειγνύονταν με θερμασμένο, παχύρρευστο κερί και άλλες σκληρυντικές ουσίες (ρητίνη). Αυτό το μείγμα απλωνόταν με πινέλο και έπειτα χαραζόταν με σκληρά εργαλεία, ώστε να αποδοθεί το βάθος. Αντίθετα, η ξηρογραφία αποτελεί ζωγραφική σε στεγνή επιφάνεια, δηλαδή, ανάμειξη χρωμάτων με υδατοδιαλυτά συνδετικά υλικά (κρόκος αυγού, ρητίνες και ζωική κόλλα) και, έπειτα, εφαρμογή σε ξηρή επιφάνεια. Η επιφάνεια του ξύλου, πριν δεχτεί το μείγμα, ήταν πάντα σχεδόν επεξεργασμένη με λευκό, φαιό ή ροδαλό βάθος.
Από τις επιτύμβιες στήλες των κλασικών χρόνων έως των φωτογραφιών των ταφικών μνημείων του σήμερα, τα πορτρέτα Φαγιούμ είναι ένα ακόμα σημείο αυτού του ταξιδιού της αιώνιας μνήμης, ένα δείγμα πως ο άνθρωπος μπορεί να δέχεται την «ήττα» του από τον θάνατο, όμως, καταφέρνει να κρατά ζωντανό το πνεύμα του στη διάρκεια των αιώνων.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Πλάντζος Δημήτρης, Η Τέχνη της Ζωγραφικής στον Αρχαιοελληνικό Κόσμο, Αθήνα: Εκδόσεις Καπόν (2018)
- Πορτραίτα “Φαγιούμ”: Τα αιώνια πρόσωπα μιας κοσμοπολίτικης κοινωνίας, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, διαθέσιμο εδώ.
