Του Σωκράτη Κατσαρού,
Ύστερα από πάνω από τρία χρόνια ελληνικής παρουσίας, τον Σεπτέμβριο του 1922, η Σμύρνη των Ελλήνων της Μικράς Ασίας έσβησε οδυνηρά. Τον Αύγουστο του 1922 η ελληνική άμυνα κατέρρευσε, με αποτέλεσμα τη ραγδαία υποχώρηση του ελληνικού στρατού και την εκκένωση χιλιάδων αμάχων προς τη Σμύρνη. Πολεμικά πλοία της Entente συγκεντρώθηκαν στο λιμάνι για να προστατεύσουν τις ξένες παροικίες τους και στις 26 Αυγούστου/8 Σεπτεμβρίου η Ύπατη Αρμοστεία και ο ελληνικός στρατός εγκατέλειψαν την πόλη και την επόμενη ημέρα, το Σάββατο στις 27 Αυγούστου/9 Σεπτεμβρίου, ο τουρκικός στρατός μπήκε στην Σμύρνη.
Η είσοδος των Τούρκων στην πόλη προκάλεσε τρόμο στους Έλληνες και Αρμενίους και πολλοί κατέφυγαν στην προκυμαία, περιμένοντας κάθε είδους ναυτικού σκάφους να τους σώσει. Ανάμεσά τους και αγήματα του ελληνικού στρατού που δεν πρόλαβαν να αποσυρθούν από την πόλη. Όμως, από τα λιμάνια της Μυτιλήνης και της Χίου τα πλοία έμεναν ακίνητα υπό τις διαταγές της ελληνικής κυβέρνησης, αφήνοντας τους Έλληνες της Μικράς Ασίας στη μοίρα τους. Η στάση αυτή της κυβέρνησης έχει γίνει αντικείμενο συζητήσεων έως σήμερα. Οι πρώτες τουρκικές σημαίες υψώθηκαν στην τουρκική συνοικία το πρωί, έπειτα οι πρώτοι τσέτες μπήκαν στη Σμύρνη από την Πούντα και αφού προχώρησαν στη Μπελλαβίστα, πέρασαν στο κέντρο της προκυμαίας και από εκεί στο διοικητήριο. Παράλληλα, μερικές εκατοντάδες Τσέτες εισέβαλλαν στην ελληνική συνοικία από τον σταθμό Μπασμαχανέ και σύντομα άρχισαν οι βιαιοπραγίες εις βάρος Ελλήνων και Αρμενίων.
Το μεσημέρι της ίδιας ημέρας, στο προαύλιο της Αγίας Φωτεινής διανεμήθηκαν τρόφιμα στο συγκεντρωμένο πλήθος από τον Μητροπολίτη Σμύρνης Χρυσόστομο, ο οποίος λίγο αργότερα μαζί με τους επιφανείς δημογέροντες της πόλης, Γεώργιο Κλιμάνογλου και Νικόλαο Τσουρουκτσόγλου, οδηγήθηκε στον επικεφαλής των τουρκικών δυνάμεων Νουρεντίν Πασά (Nureddin Paşa). Ο Νουρεντίν, διοικητής πλέον της Σμύρνης, παρέδωσε τον Χρυσόστομο στο τουρκικό πλήθος προτείνοντας να τον μεταχειριστούν ανάλογα με τα συναισθήματα που ένιωθαν για εκείνον. Ακολούθησαν σκηνές φρίκης, καθώς ο τουρκικός όχλος κατακρεούργησε και διαμέλισε τον Μητροπολίτη σε σημείο που να μην είναι αναγνωρίσιμο το πτώμα του. Παρόμοια τύχη είχαν και οι δημογέροντες, ενώ αξιοσημείωτη είναι η αναφορά ότι μέλη της γαλλικής Καθολικής Εκκλησίας είχε προτείνει να τον φυγαδεύσουν με τη συνδρομή γαλλικών πλοίων, κάτι, όμως, το οποίο δεν έγινε ή δεν πρόλαβε να γίνει, διότι ο Χρυσόστομος συναντήθηκε με τον Νουρεντίν. Επίσης, δεν είναι γνωστό αν ο ίδιος ο Μητροπολίτης ήθελε να φύγει από τη Σμύρνη, ακόμη και στο κύκνειο άσμα της, σε μια ύστατη ίσως προσπάθεια να προστατεύσει τον χριστιανικό πληθυσμό της. Το απόγευμα κατέπλευσε στο λιμάνι της Σμύρνης το ιταλικό φορτηγό πλοίο «Μεγκ» και με εντολή του πλοιάρχου δέχτηκε πρόσφυγες, αναχωρώντας από το λιμάνι το πρωί της επομένης ημέρας. Ήταν το τελευταίο πλοίο που έφευγε χωρίς να υποστεί έλεγχο για το πλήρωμα.
Τη νύχτα της 9ης Σεπτεμβρίου άρχισαν να ακούγονται γοερές κραυγές, αποτελέσματα των σφαγών και των λεηλασιών από Τούρκους άτακτους και στρατιώτες. Την Κυριακή, ο αριθμός των τουρκικών στρατευμάτων που εισερχόταν στη Σμύρνη αυξανόταν ραγδαία και οι τσέτες λεηλάτησαν τις εκκλησίες των προαστίων της Αγίας Τριάδας και των Πετρωτών, σκοτώνοντας αμάχους και αρπάζοντας για λάφυρα γυναίκες και κειμήλια. Το βράδυ η ελληνική και αρμενική συνοικία, καθώς και άλλες λαϊκές συνοικίες σε ποικίλα σημεία της Σμύρνης, δέχτηκαν συστηματική επίθεση από τουρκικές δυνάμεις. Πολλοί Έλληνες στρατιώτες που κρύβονταν σε σπίτια ομοεθνών τους, προσπαθούσαν να ξεφύγουν είτε στην Ερυθραία, όπου είχαν κατευθυνθεί τα υπολείμματα του ελληνικού στρατού, είτε να κρυφτούν αλλού, ενώ άλλοι, μάλιστα, σκέφτονταν να παραδοθούν. Μπροστά σε αυτή την κατάσταση, πολλοί ευρωπαϊκής καταγωγής Λεβαντίνοι ασκούσαν κερδοσκοπικά ένα ιδιότυπο εμπόριο παροχής πιστοποιητικών ξένης προστασίας στους κατατρεγμένους Μικρασιάτες Έλληνες και Αρμενίους. Οι σφαγές, οι βιασμοί και οι λεηλασίες ήταν συνεχείς και, σε συνδυασμό με τους κρότους των πυροβολισμών, δημιούργησαν ένα απόλυτο σκηνικό φρίκης. Σπίτια, καταστήματα, εκκλησίες καίγονταν και οι δρόμοι γέμισαν με πτώματα αμάχων, την ίδια στιγμή που οι αιχμάλωτοι Έλληνες στρατιώτες εκτελούνταν. Παράλληλα, μερικοί προτίμησαν να αυτοκτονήσουν για να μην βρουν οικτρό θάνατο.
Σύμφωνα με συγκεχυμένες πληροφορίες μέσω τηλεγραφημάτων, μεταξύ αυτών και του Αμερικανού προξένου George Horton, η αρμενική συνοικία από το Σάββατο, δηλαδή την ημέρα της εισόδου των τουρκικών δυνάμεων, έως την Τετάρτη 31η Αυγούστου (π. Η.) είχε καταστραφεί ολοσχερώς, με τα θύματα να είναι δεκάδες χιλιάδες, με χαρακτηριστικό παράδειγμα τους πέντε χιλιάδες νεκρούς μόνο στον περίβολο του ναού του Αγίου Στεφάνου. Ελάχιστοι Αρμένιοι κατάφεραν να ξεφύγουν, μεταξύ αυτών 2 χιλιάδες, οι οποίοι μεταφέρθηκαν στο αμερικανικό πλοίο “Winona”. Μόλις εξολοθρεύθηκαν οι Αρμένιοι, το απόγευμα της Τετάρτης, οι Τούρκοι στράφηκαν εναντίον των Ελλήνων, με επίκεντρο όσους είχαν συγκεντρωθεί στο Πανιώνιο. Εκεί, μια έκρηξη μιας αποθήκης οβίδων ανάγκασε είκοσι χιλιάδες να καταφύγουν στο κοντινό νεκροταφείο.
Την ίδια στιγμή, στις συνοικίες του Τεπετζίκι, του Αγίου Κωνσταντίνου, του Μερσινλί και του Αγίου Βουκόλου σκοτώθηκαν χιλιάδες Έλληνες και έπειτα ήρθε και η σειρά του Πανιωνίου, όπου δεν γλίτωσε σχεδόν κανείς, ούτε και όσοι κατέφυγαν στο νεκροταφείο. Μάλιστα, η οργή των Τούρκων ήταν τέτοια που γκρέμισαν τα περισσότερα μνήματα των χριστιανικών νεκροταφείων. Αξιοσημείωτο είναι ότι οι υπόλοιποι χριστιανικοί πληθυσμοί, κυρίως Ευρωπαίοι και Αμερικάνοι, δεν υπέστησαν τα δεινά των Ελλήνων και των Αρμενίων με ελάχιστες εξαιρέσεις, όπως η δολοφονία του Βρετανού Συνταγματάρχη Murphy, που προσπάθησε να σώσει τους υπηρέτες του από τις ακρότητες των Τούρκων, καθώς και του Ολλανδού εμπόρου Oscar de Jongh μαζί με τη σύζυγό του. Ίσως η ύπαρξη μερικών φρουρών των Μεγάλων Δυνάμεων στις ξένες συνοικίες και τα προξενεία και η πιθανή συνεννόηση του Κεμάλ με τις Μεγάλες Δυνάμεις απέτρεψε περαιτέρω επέκταση της βίας.
Στο μεταξύ, ξέσπασε και η μεγάλη πυρκαγιά στη Σμύρνη, η οποία είχε πρωτοξεκινήσει από την Τρίτη στην αρμενική συνοικία, όταν με εντολή του Νουρεντίν ξεκίνησε ο εμπρησμός της. Εκείνος είχε προνοήσει χτίσιμο αντιπυρικών ζωνών στα προξενεία των Μεγάλων Δυνάμεων για να αποφύγει απρόοπτα περιστατικά. Ανταποκριτές ξένων εφημερίδων ανέφεραν την εξάπλωση της πυρκαγιάς εντός ολίγων ωρών στο μεγαλύτερο μέρος της Σμύρνης, με εξαίρεση την τουρκική και την εβραϊκή συνοικία, στις οποίες ο άνεμος στάθηκε ευνοϊκός. Επιπλέον, μαρτυρίες Μικρασιατών αλλά και ξένων περιέγραψαν ότι οι Τούρκοι έριχναν δοχεία με βενζίνη και εμπρηστικές βόμβες σε οικισμούς. Η πύρινη λαίλαπα ανάγκασε εκατοντάδες χιλιάδες χριστιανούς να καταφύγουν στην προκυμαία και πολλοί από αυτούς πνίγηκαν στην προσπάθειά τους να μπουν σε σωτήριες λέμβους. Τα πληρώματα των συμμαχικών πλοίων, μάλιστα, απέτρεπαν την επιβίβαση αμάχων με βίαιη επαναπροώθηση στη θάλασσα.
Ο Horton εξέφρασε την αποστροφή του για το ανθρώπινο είδος με αφορμή τόσο τις σφαγές όσο και την απραξία των Μεγάλων Δυνάμεων, ενώ ο Αμερικανός ναύαρχος Marc Bristol απολάμβανε την επικρατούσα κατάσταση. Λαμπρές εξαιρέσεις που αποδείχτηκαν σωτήριες για εκατοντάδες χιλιάδες πρόσφυγες ήταν η συνεισφορά του Αμερικανού πάστορα Asa Jennings και της Αμερικανίδας Esther Pohl Lovejoy, επικεφαλής της Αμερικανικής Ένωσης Νοσοκομειακών Γιατρών. Ο Jennings εξαγόρασε πληρώματα για να υποδεχτούν πρόσφυγες και η Lovejoy περίθαλψε πληγέντες. Την ίδια στιγμή, ο κυβερνήτης ενός αμερικανικοί πολεμικού πλοίου, ο Halsey Powell, παράκουσε τις εντολές των ανωτέρων και επιβίβασε πρόσφυγες. Το ίδιο έκανε και ένα ιαπωνικό φορτηγό πλοίο.
Η Πυρκαγιά έσβησε στις 4 Σεπτεμβρίου/18 Σεπτεμβρίου. Με διάταγμά του ο Νουρεντίν και με εντολή του ο Κεμάλ διέταξε τη μεταφορά των εναπομεινάντων Ελλήνων και Αρμενίων στο εσωτερικό της Ανατολίας. Ελάχιστοι από όσους μεταφέρθηκαν γύρισαν ζωντανοί. Λίγο αργότερα υπογράφτηκε η ανακωχή των Μουδανιών, προοίμιο της Σύμβασης και της Συνθήκης της Λωζάνης αντίστοιχα. Η έκβαση του πολέμου για τους Τούρκους ήταν μια μεγάλη νίκη και η απαρχή της Τουρκικής Δημοκρατίας, για τους Έλληνες, από την άλλη, ήταν το τέλος της Μεγάλης Ιδέας και η απότομη προσγείωση σε μια νέα σκληρή πραγματικότητα.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Χρήστος Εμ. Αγγελομάτης, Χρονικόν Μεγάλης Τραγωδίας, Το Έπος της Μικράς Ασίας, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Ιωάννου Δ.Κολλάρου κ΄ Σίας Α.Ε, Ά Έκδοση
- Παπαρρηγόπουλος Kωνσταντίνος, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Συμπλήρωση 19ου αιώνα υπό Ε. Κυριακίδη, στην Κοινή Ελληνική Γλώσσα συμπληρωμένη και επικαιροποιημένη μέχρι το 2004, 24ος Τόμος 1892-1922, Τέσσερα Πι Ειδικές Εκδόσεις Α.Ε
- Συλλογικό, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Νεότερος Ελληνισμός από το 1913 έως το 1941, Τόμος ΙΕ΄, Εκδοτική Αθηνών Α.Ε
- Μιχαηλίδης Ιάκωβος, Μικρές Εισαγωγές, Μικρασιατική Καταστροφή, 15ος τόμος, Κυριάκος Παπαδόπουλος Α.Ε, 2018
