Της Γεωργίας Παγιαβλά,
Η «οικονομική ορθολογικότητα» του καπιταλισμού είναι μια και ακούει στο όνομα ανάπτυξη. Έτσι, οι δημόσιες αρχές σε όλο τον κόσμο επιδιώκουν να προωθήσουν την ανάπτυξη. Σύμφωνα με το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο (I.M.F., 2020), το Α.Ε.Π. είναι το πιο ευρέως χρησιμοποιούμενο ακρωνύμιο στον ακαδημαϊκό, πολιτικό και δημόσιο διάλογο, καθώς θεωρείται σημείο αναφοράς για την «υγεία» της εθνικής και παγκόσμιας οικονομίας. Συνήθως, όταν το Α.Ε.Π. αυξάνεται, θεωρείται καλό σημάδι για την οικονομία.
Εδώ γίνεται η πρώτη σιωπηλή παραδοχή ότι η οικονομική ανάπτυξη είναι αποτέλεσμα της διαρκούς αύξησης του Α.Ε.Π., δηλαδή της οικονομικής μεγέθυνσης. Το Υπουργείο Διεθνούς Ανάπτυξης (Department for International Development – D.F.I.D., 2008) αναφέρει τη μεγέθυνση του Α.Ε.Π. ως λύση στα προβλήματα της φτώχειας και της ανεργίας. Βέβαια, όροι όπως μεγέθυνση ευρείας βάσης (broad–based growth) , κοινή μεγέθυνση (shared growth) και μεγέθυνση υπέρ των φτωχών (pro–poor growth) εμπλουτίζουν το πολιτικό και ακαδημαϊκό λεξιλόγιο, αλλά τελικά ο στόχος είναι η μεγαλύτερη ανάπτυξη, η οποία αποτελεί αναγκαία και κρίσιμη προϋπόθεση για τη μείωση της φτώχειας και τη βελτίωση της ευημερίας.
Τα Ηνωμένα Έθνη (2022), για να δώσουν μια πιο ολιστική προοπτική στην έννοια της μεγέθυνσης, αναδεικνύουν τη βιώσιμη και χωρίς αποκλεισμούς οικονομική μεγέθυνση ως κινητήριο μοχλό της προόδου, επειδή μπορεί να δημιουργήσει αξιοπρεπείς θέσεις εργασίας για όλους και να βελτιώσει το βιοτικό επίπεδο. Με άλλα λόγια, ο ρυθμός και το πρότυπο της μεγέθυνσης πιστεύεται ότι είναι αλληλένδετα και πρέπει να αξιολογούνται μαζί, αλλά η μεγέθυνση παραμένει κρίσιμη για την επίτευξη ενός υψηλού, βιώσιμου αναπτυξιακού επιπέδου, καθώς και για τη μείωση της φτώχειας (World Bank, 2008). Επίσης, τα τελευταία χρόνια έχει προστεθεί και η στρατηγική της «πράσινης» μεγέθυνσης που ακολουθείται σε παγκόσμιο και ευρωπαϊκό επίπεδο, η οποία βασίζεται στη στρατηγική επιλογή ενός μοντέλου οικονομικής μεγέθυνσης που λαμβάνει υπόψη μόνο συγκεκριμένες περιβαλλοντικές πτυχές (Vavoura, C., & Vavouras, I., 2022).
Με άλλα λόγια, για όλα τα προβλήματα που μαστίζουν τις κοινωνίες (φτώχεια, ανεργία, κλιματική αλλαγή) η ορθολογική λύση είναι μία, μεγέθυνση -> ανάπτυξη -> ευημερία, απασχόληση, προστασία περιβάλλοντος.
Όμως, οι όροι ανάπτυξη, οικονομία και ορθολογικότητα δεν είναι κενού φιλοσοφικού νοήματος και ερωτήματα όπως τι είναι ανάπτυξη, γιατί ανάπτυξη, ανάπτυξη τίνος και προς τι; μένουν περιθωριοποιημένα από το δημόσιο διάλογο. Ο Καστοριάδης (1984) εύλογα ξεκινάει το προβληματισμό του περί της «ορθολογικότητας της ανάπτυξης»μ θυμίζοντας εν συντομία την γενεαλογία του όρου ανάπτυξης. Η ανάλυση της διαδικασίας της οικονομικής μεγέθυνσης αποτέλεσε κεντρικό χαρακτηριστικό του έργου των Άγγλων κλασικών οικονομολόγων, όπως εκπροσωπήθηκε κυρίως από τον Adam Smith, τον Thomas Malthus και τον David Ricardo. Παρά τις εικασίες άλλων πριν από αυτούς, πρέπει να θεωρηθούν ως οι κύριοι πρόδρομοι της σύγχρονης θεωρίας της μεγέθυνσης. Οι ιδέες αυτής της σχολής έφθασαν στο υψηλότερο επίπεδο ανάπτυξής τους στα έργα του Ricardo. Το ενδιαφέρον αυτών των οικονομολόγων για τα προβλήματα της οικονομικής μεγέθυνσης είχε τις ρίζες του στις συγκεκριμένες συνθήκες της εποχής τους. Συγκεκριμένα, ήρθαν αντιμέτωποι με τα γεγονότα των οικονομικών και κοινωνικών αλλαγών που έλαβαν χώρα στη σύγχρονη αγγλική κοινωνία, καθώς και σε προηγούμενες ιστορικές περιόδους (Harris, 2007).
Το ενδιαφέρον των κλασικών οικονομολόγων για την οικονομική ανάπτυξη προερχόταν επίσης από μια φιλοσοφική ανησυχία για τις δυνατότητες της προόδου, απαραίτητη προϋπόθεση της οποίας θεωρούσαν την ανάπτυξη της υλικής βάσης της κοινωνίας. Δεν πρέπει, δηλαδή, να παραβλέπουμε ότι η λέξη ανάπτυξη άρχισε να χρησιμοποιείται όταν έγινε προφανές ότι η πρόοδος, η επέκταση, η αύξηση, δεν ήταν ενδογενείς εσώτερες δυνατότητες κάθε ανθρώπινης κοινωνίας, η πραγμάτωση των οποίων θα μπορούσε να θεωρείται ως αναπόφευκτη, αλλά ιδιαίτερα (και με θετικό αξιακό πρόσημο) γνωρίσματα των δυτικών κοινωνιών (Καστοριάδης, 1984). Κατά συνέπεια, θεωρήθηκε ότι ο σκοπός της ανάλυσης ήταν να προσδιορίσει τις δυνάμεις στην κοινωνία που προωθούσαν ή εμπόδιζαν αυτή την μεγέθυνση, και συνεπώς την πρόοδο, και κατά συνέπεια να παράσχει μια βάση για την πολιτική και τη δράση για την επιρροή αυτών των δυνάμεων.
Οι κοινωνίες λοιπόν αυτές θεωρήθηκαν «ανεπτυγμένες», ως κοινωνίες δηλαδή που μπορούσαν να παράγουν «αυτοσυντηρούμενη αύξηση» και το πρόβλημα φάνηκε να έχει μια πολύ απλή λύση – όποια κοινωνία είναι υποανάπτυκτη μπορεί και οφείλει να οδηγηθεί στην περίφημη φάση της απογείωσης. Η Δύση είδε τον εαυτό της ως πρότυπο και αυτοπροτάθηκε ως μοντέλο για να το ακολουθήσει το σύνολο του κόσμου, προτάσσοντας ως φυσιολογική κατάσταση μιας κοινωνίας, την ικανότητά της να αυξάνεται απεριόριστα (Καστοριάδης, 1984).
Όμως, τι είναι ανάπτυξη; Σύμφωνα με τον Καστοριάδη (1984) ανάπτυξη είναι η διαδικασία πραγμάτωσης του δυνάμει, του περάσματος από την δύναμιν στην ενέργεια. Με αυτή την έννοια η ανάπτυξη εμπεριέχει τον καθορισμό της ωριμότητας και τον καθορισμό ενός φυσικού ορίου. Η ανάπτυξη, δηλαδή, καθορίζεται από το γεγονός της επίτευξης του τέλους αυτού, ως φυσικού ορίου του συγκεκριμένου όντος. Το όριο καθορίζει ταυτόχρονα το ον και τη νόρμα, ενώ η απειρότητα χωρίς το πέρας, είναι το ανολοκλήρωτο. Ο Καστοριάδης συνεχίζει υπογραμμίζοντας ότι η ανάπτυξη δεν είναι δυνατό να υπάρξει χωρίς κάποιο σημείο αναφοράς που πρέπει να οδηγηθούμε, να φτάσουμε.
Κατά την Εβραιοχριστιανική θρησκεία, το ζήτημα της απειρότητας, του άπειρου, αν και έχει θετική σημασία, παραμένει χωρίς ιστορική και κοινωνική απήχηση, με τον άπειρο Θεό να βρίσκεται αλλού, ενώ αυτός εδώ ο κόσμος θεωρείται πεπερασμένος. Όταν, όμως, το άπειρο εισβάλλει σε αυτό τον κόσμο, πραγματοποιείται μια ρηξικέλευθη αλλαγή. Η ανθρωπότητα πέρασε από το κλειστό κόσμο, στο άπειρο σύμπαν. Μέσα από την επικράτηση της Λογικής, την μαθηματικοποίηση των επιστημών και την προοπτική μιας απεριόριστης προόδου της γνώσης, με την παράλληλη επέκταση της αστικής τάξης, αναδύεται και διαδίδεται η ιδέα ότι η απεριόριστη αύξηση της παραγωγής και των παραγωγικών δυνάμεων είναι κεντρικός στόχος της ανθρώπινης ζωής, μια ιδέα που ο Καστοριάδης την ονομάζει κοινωνική φαντασιακή σημασία.
Όσο δεν υπάρχουν όρια στη γνώση μας, άλλο τόσο δεν υπάρχουν όρια στην εξουσίας μας και στο πλούτο μας. Με αποτέλεσμα, η ανάπτυξη να καταλήξει να σημαίνει μέχρι και σήμερα απεριόριστη αύξηση. Η ιδεολογία της ανάπτυξης συνοψίζεται στα παρακάτω αιτήματα:
- Η δυνάμει παντοδυναμία της τεχνικής
- Η ασυμπτωτική αυταπάτη σχετικά με την επιστημονική γνώση
- Η ορθολογικότητα των οικονομικών μηχανισμών
- Ο άνθρωπος είναι από τη φύση του προορισμένος για την αύξηση
Η οικονομία, μέσα από την ταύτιση του μέγιστου (maximum) με του βέλτιστου (optimum) και την αξιοποίηση μαθηματικών εργαλείων, καθιερώθηκε ως το βασίλειο και το παράδειγμα της ορθολογικότητας στις ανθρώπινες υποθέσεις (Καστοριάδης, 1984). Με συνέπεια σήμερα, οι υμνητές του νεοφιλελευθερισμού να εμφανίζουν τούς παραλογισμούς τους ως προφανείς και αυτονόητους, την στιγμή πού η απόλυτη ελευθερία των κινήσεων τού κεφαλαίου καταστρέφει ολόκληρους τομείς της παραγωγής σε όλες σχεδόν τις χώρες (tvxs, 2018). Ο καπιταλισμός είναι το πρώτο κοινωνικό σύστημα που ανέπτυξε μια αυτοεξυπηρετούμενη ιδεολογία που διακηρύσσει ότι το σύστημα είναι ορθολογικό. Η νομιμοποίηση άλλων τύπων θεσμών βασίστηκε σε μύθους, θρησκευτικές πεποιθήσεις ή παραδοσιακές πρακτικές. Με άλλα λόγια προβάλλεται ο ισχυρισμός ότι υπάρχει μια «ορθολογική» νομιμοποίηση του καπιταλισμού.
Η γνώση των παραπάνω, όπως μας λέει ο Καστοριάδης (1984), μας βοηθάει στο να μας καταστήσει ικανούς/-ές να καταγγείλουμε και να καταστρέψουμε την ορθολογική ιδεολογία, την αυταπάτη της παντοδυναμίας, την υπεροχή του οικονομικού «λογισμού», τον παραλογισμό και την ασυναρτησία της «ορθολογικής οργάνωσης της κοινωνίας», την καινούργια θρησκεία της «επιστήμης» και την ιδέα της ανάπτυξης για την ανάπτυξη.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Growth: building jobs and prosperity in developing countries, London: Department for International Development, DFID (2008)
- The classical theory of economic growth, Harris, D. J. (2007), The new Palgrave dictionary of economics, 1-10
- Gross Domestic Product: An Economy’s All, imf.org, διαθέσιμο εδώ
- Κορνήλιος Καστοριάδης: Η «ορθολογικότητα» του καπιταλισμού, tvxs.gr, διαθέσιμο εδώ
- Promote inclusive and sustainable economic growth, employment and decent work for all, un.org, διαθέσιμο εδώ
- Sustainable economic development in the European Union and COVID-19, Vavoura, C., & Vavouras, I. (2022), Evolutionary and Institutional Economics Review, 19(1), 449-467
- The growth report: Strategies for sustained growth and inclusive development, World Bank (2008)
- Σκέψεις πάνω στην «Ανάπτυξη» και στην «Ορθολογικότητα», Καστοριάδης, Κ. (1984), Εκδόσεις Ύψηλον, Αθήνα
