Της Ευστρατίας Γούδα,
Όλες οι μυθολογίες ανά τον κόσμο βρίθουν από παράξενα και εξωκοσμικά πλάσματα που ανέκαθεν κινούσαν και θα συνεχίσουν να κινούν το ενδιαφέρον, την φαντασία και την περιέργεια των ανθρώπων. Ένα από αυτά είναι οι γνωστές σε όλους γοργόνες, μυθικά πλάσματα της θάλασσας με μορφή γυναίκας από τη μέση και επάνω και με τη μορφή ψαριού από τη μέση και κάτω. Οι γοργόνες εμφανίζονται συχνά στη μυθολογία, στη λογοτεχνία και στη λαογραφία γνωστών πολιτισμών. Οι πρώτες γνωστές ιστορίες εμφανίστηκαν στην Μεσοποταμία το 1000 π.Χ., στα πλαίσια της ασσυριακής μυθολογίας.
Ο πρώτος μύθος, λοιπόν, λέει ότι θεά Αταργάτις αγάπησε έναν θνητό βοσκό και ακούσιά της τον σκότωσε. Ντροπιασμένη έπεσε μέσα σε ένα ποτάμι για να πάρει τη μορφή ενός ψαριού, αλλά τα νερά δεν κρύψανε τη θεϊκή της ομορφιά και έτσι πήρε τη μορφή μιας γοργόνας. Αν και πολλοί ακούγοντας την λέξη γοργόνα φέρνουν στο μυαλό τους ένα εξωτικό και όμορφο πλάσμα, το όνομα αυτό προέρχεται από την αρχαία ελληνική «γοργών», (γοργόνιος), που σημαίνει «τρομερός, τρομακτικός» και λέγεται ότι είναι ταυτισμένο με τη γοργόνα Μέδουσα, κόρη του θαλάσσιου θεού Φόρκυ. Ωστόσο, το πιο πιθανό είναι να αποτελούσε γενικό χαρακτηρισμό και των τριών θυγατέρων του, δηλαδή των τριών Γοργόνων της ελληνικής μυθολογίας (Σθενώ, Ευρυάλη και Μέδουσα).
Aς γνωρίσουμε λίγο αυτές τις ελληνικές γοργόνες προτού μπούμε στα νερά άλλων πολιτισμών. Από αυτές οι δύο πρώτες ήταν αθάνατες, ενώ η τρίτη ήταν θνητή. Tο κεφάλι τους το κοσμούσαν φίδια, τα δόντια τους έμοιαζαν με χαυλιόδοντες και το βλέμμα τους ήταν τόσο τρομερό, που πέτρωνε όποιον τις κοιτούσε. Η εμφάνιση αυτή των αρχαιοελληνικών γοργόνων απέχει πολύ από την νεοελληνική παράδοση (μια όμορφη γυναίκα με ουρά ψαριού) και επιβεβαιώνει την σημασία της λέξης «γοργών» (τρομακτικός).
Στην ελληνική λαογραφία η γοργόνα παρουσιάζεται ακριβώς με τον ίδιο τρομακτικό τρόπο. Πρόκειται για την αδελφή του Μεγάλου Αλεξάνδρου, η οποία σύμφωνα με τον μύθο ήταν κάποτε κανονική γυναίκα. Μια μέρα όμως ήπιε το αθάνατο νερό, που ο Αλέξανδρος είχε πάρει για τον εαυτό του και εκείνος οργισμένος την καταράστηκε να γίνει από τη μέση και κάτω ψάρι και να γυρίζει τις θάλασσες. Από τότε πλανιέται συνεχώς και όταν συναντήσει κανένα καράβι, ρωτά τους ναυτικούς αν ζει ο βασιλιάς Αλέξανδρος. Εκείνοι τότε, αν ξέρουν την ιστορία της, της απαντούν πως ζει και βασιλεύει και η Γοργόνα χαίρεται, γαληνεύει τη θάλασσα και τους αφήνει να φύγουν, τραγουδώντας με τη λύρα της. Αν όμως κανείς της πει ότι πέθανε, η Γοργόνα κλαίει, μοιρολογεί και χτυπάει την ουρά της στη θάλασσα. Από τα κλάματά της σηκώνεται τρικυμία και θύελλα μεγάλη που αφανίζει το καράβι.
Άλλες ελληνικές οντότητες που έμοιαζαν με τις γοργόνες ήταν οι Ωκεανίδες, οι Νηρηίδες, και οι Ναϊάδες με την διαφορά ότι αυτές επρόκειτο για Νύμφες, οι οποίες παρουσιάζονταν με πιο ήπια και όμορφη μορφή. Ακόμη, ο Όμηρος στην Οδύσσειά του περιγράφει τις Σειρήνες σαν γοργόνες με δύο ουρές, που τις κρατάνε ψηλά πάνω από τα κεφάλια τους και με το τραγούδι τους προσπαθούν να σαγηνεύσουν τους ναύτες, οδηγώντας τους στον θάνατο.
Ξεκινώντας από την Ευρώπη, στη Νορβηγία βρίσκουμε τα μικρά των γοργόνων, που ονομάζονται μαρμέλε ή μαρμέτε, τα οποία συχνά πιάνονται στα δίχτυα των ψαράδων, έχουν γκρίζο χρώμα, αντί για παλάμες, έχουν πατούσες που μοιάζουν με εκείνες τις φώκιας και από τη μέση και κάτω έχουν ουρά ψαριού. Τον 18ο αιώνα ήταν διαδεδομένη η άποψη πως οι γοργόνες ή τα μωρά τους, που πιάνονταν στα δίχτυα, μπορούσαν να προλέξουν το μέλλον, έτσι πολλοί ψαράδες τα έπαιρναν σπίτια τους. Συνήθως όμως, επειδή ο φόβος προς το άγνωστο υπερτερούσε, τα επέστρεφαν στη θάλασσα.
Στη σλαβική λαογραφία, η Ρουσάλκα είναι μια τυπικά θηλυκή οντότητα, συχνά κακόβουλη για την ανθρωπότητα και συχνά συνδέεται με το νερό. Οι περισσότερες ιστορίες αναφέρουν ότι η ψυχή μιας νεαρής γυναίκας που είχε πεθάνει μέσα ή κοντά σε ένα ποτάμι ή μια λίμνη θα επέστρεφε για να στοιχειώσει αυτόν τον ποταμό. Αυτή η νεκρή Ρουσάλκα δεν είναι πάντα κακόβουλη. Ο κύριος σκοπός της είναι, ωστόσο, να παρασύρει νεαρούς άντρες, είτε με το βλέμμα της είτε με τη φωνή της, στα βάθη υδάτινων οδών, όπου θα μπλέκει τα πόδια τους με τα μακριά μαλλιά της και θα τους βυθίζει. Το σώμα της θα γινόταν αμέσως πολύ ολισθηρό και δεν θα επέτρεπε στο θύμα να κολλήσει στο σώμα της για να φτάσει στην επιφάνεια. Στη συνέχεια θα περίμενε μέχρι να πνιγεί ή σε ορισμένες περιπτώσεις, θα το γαργαλούσε μέχρι θανάτου, καθώς γελούσε. Πιστεύεται επίσης, από μερικούς ότι η Ρουσάλκα μπορεί να αλλάξει την εμφάνισή της για να ταιριάζει με τα γούστα των ανδρών που πρόκειται να αποπλανήσει. Έχει πάντα χαλαρά μαλλιά, που μπορεί να είναι ανοιχτόχρωμα, μαύρα ή πρασινωπά, τα οποία χτενίζει με ψαροκοκάλινη χτένα και θεωρούνται ως σημάδι ακάθαρτων πνευμάτων. Αν και είναι φοβερή, θεωρείται γενικά ότι αντιπροσωπεύει την παγκόσμια ομορφιά και είναι ιδιαίτερα σεβαστή στο σλαβικό πολιτισμό.
Η γοργόνα Μέλουσιν συνδέεται ιδιαίτερα με τους θρύλους των βορειοδυτικών περιοχών της Γαλλίας, του Λουξεμβούργου και των Κάτω Χωρών. Αυτή είχε είτε διπλή ουρά ψαριού είτε ουρά φιδιού και μπορούσε να εμφανιστεί σαν άνθρωπος για έξι μέρες, όμως την έβδομη μέρα έπρεπε να πάρει την κανονική της μορφή και να γυρίσει στο νερό. Η εν λόγω γοργόνα πιστευόταν πως μπορεί να βοηθήσει τους ευνοούμενούς της να κερδίσουν χρήματα.
Mε όχι και τόσο θετικό τρόπο εμφανίζονται οι γοργόνες στην βρετανική λαογραφία (Μεγάλη Βρετανία, Ιρλανδία, Νήσος Μαν, νησιά Σέτλαντ), καθώς σημειώνονται ως άτυχοι οιωνοί ή ως σημάδια κακοκαιρίας. Μερικές γοργόνες παρουσιάζονταν ως τερατώδεις σε μέγεθος, μέχρι 2.000 πόδια (610 μ.). Σύμφωνα με μια ιστορία, μια μέρα, σε μια λίμνη κοντά στο σπίτι του, ο Λόρδος του Λόρντι πήγε να βοηθήσει μια γυναίκα που νόμιζε ότι πνιγόταν. Ένας υπηρέτης του τον τράβηξε πίσω, προειδοποιώντας τον ότι επρόκειτο για μια γοργόνα, η οποία ούρλιαζε μετά πως θα τον είχε σκοτώσει αν δεν ήταν ο υπηρέτης του. Ωστόσο, σε κάποιες περιπτώσεις στην λαογραφία της Βρετανίας, οι γοργόνες θα είναι πιο ευεργετικές, διδάσκοντας στους ανθρώπους θεραπείες για νόσους.
Η ιρλανδική γοργόνα Λι Μπαν ήταν άνθρωπος που μετατράπηκε σε γοργόνα. Ήταν σαν μια κλασσική γοργόνα, πανέμορφη γυναίκα από τη μέση και πάνω και κάτω σαν ψάρι, με το κάτω άκρο της καλυμμένο με πρασινωπά λέπια ενώ είχε πράσινα μαλλιά, τα οποία περιποιούνταν στοργικά με τη χτένα της. Όταν ο χριστιανισμός ήρθε στην Ιρλανδία, η ίδια βαφτίστηκε Muirgein («γεννημένος στη θάλασσα») ή Muirgeilt («θαλασσινός περιπλανώμενος»). Εμφανίζεται ως αγιοποιημένη γοργόνα και εορτάζεται στις 27 Ιανουαρίου. Οι γοργόνοι στη Βρετανία σημειώθηκαν ως πιο άγριοι και πιο άσχημοι από ότι οι γοργόνες, αλλά φαίνεται να έχουν μικρό ενδιαφέρον για τους ανθρώπους. Στο νησί Μαν κυκλοφορεί μια παράδοση σύμφωνα με την οποία, κάποτε, μια πανέμορφη γοργόνα, ασκούσε τόσο έντονη επιρροή στον ανδρικό πληθυσμό, ώστε με το γλυκό τραγούδι της τους ανάγκαζε να την ακολουθήσουν, μέχρι που έπεφταν στη θάλασσα και πνίγονταν.
Και από την βρετανική παράδοση θα μεταφερθούμε στην ασιατική ήπειρο. Σε κάποια αρχαία παραμύθια της Κίνας, η γοργόνα είναι ένα ιδιαίτερο είδος του οποίου τα δάκρυα μπορούν να μετατραπούν σε ανεκτίμητα μαργαριτάρια. Επιπλέον, οι γοργόνες μπορούν να πλέκουν επίσης ένα εξαιρετικά πολύτιμο υλικό, το οποίο δεν είναι μόνο μικρό αλλά όμορφο και διαφανές. Εξαιτίας αυτού, οι ψαράδες προσπαθούν διακαώς να τις πιάσουν, αλλά είναι δύσκολο για αυτούς να επιβιώσουν από το θαυμάσιο τραγούδι τους, γιατί μπορούν να τους σύρουν σε κώμα. Σε άλλους κινέζικους θρύλους, η γοργόνα είναι ένα θαυμαστό πλάσμα – επιτήδεια, όμορφη και ευέλικτη, ενώ οι ψαράδες οι οποίοι επιθυμούν να πιάσουν γοργόνες είναι σύμβολο αρνητικού χαρακτήρα.
Οι γοργόνες και οι γοργόνοι είναι επίσης χαρακτήρες της Φιλιππινέζικης λαογραφίας, όπου είναι γνωστοί ως Σιρένα και Σαϊγιοκόι αντίστοιχα. Οι αρσενικοί Σαϊγιοκόι αποτελούν φρίκη για τον ωκεανό, καθώς λέγεται ότι πνίγουν θνητούς και τους τρώνε. Συχνά θεωρούνται η αιτία πίσω από τραγωδίες στη θάλασσα, ενώ υδρόβια ζώα όπως τα χέλια, το χταπόδι και τα καλαμάρια συνήθως κολυμπούν μαζί τους. Οι αντίστοιχες γυναίκες τους (Σιρένα) είναι πολύ πιο ανθρώπινα και ελκυστικά πλάσματα.
Στις γαλαζοπράσινες θάλασσες της Καραϊβικής συναντάμε την Εϊκέγια, μια γοργόνα της οποίας το όνομα σημαίνει «αυτή με μια υπέροχη φωνή». Ήταν γνωστό ότι ήταν σαγηνευτική και σεξουαλικά γενναιόδωρη, ενσάρκωση της ομορφιάς και της αμαρτίας που έδινε στους ανθρώπους ευχαρίστηση, αλλά τους έκλεβε την ελεύθερη βούληση. Συχνά θα την «επισκέπτονταν» άντρες που παρασύρονταν από την ομορφιά της.
Λίγο πιο κάτω στη βραζιλιάνικη μυθολογία η γοργόνα Ιάρα, το όνομα της οποίας σημαίνει κυρία του νερού. Ανάλογα με την προφορική παράδοση και το πλαίσιο της ιστορίας, μπορεί να θεωρηθεί είτε ως νύμφη του νερού, είτε ως σειρήνα, είτε ως μια όμορφη νεαρή γοργόνα με πράσινα μαλλιά, ανοιχτό καφέ ή χάλκινο δέρμα (όπως αυτό ενός ιθαγενούς Αμερικάνου από τη Βραζιλία) καστανά μάτια και ουρά παρόμοια με του δελφινιού. Ζει στον ποταμό Αμαζόνιο, καθισμένη σε έναν βράχο και χτενίζει τα μαλλιά της ή κοιμάται κάτω από τον ήλιο. Όταν ένιωθε έναν άντρα γύρω της, άρχιζε να τραγουδάει απαλά για να τον δελεάσει και μόλις αυτός βρισκόταν κάτω από το ξόρκι της, άφηνε τα πάντα για να ζήσει μαζί της. Άλλες εκδοχές δείχνουν ότι σκότωνε τους άνδρες και τους έπνιγε. Η Ιάρα ήταν αθάνατη (όπως οι νύμφες της ελληνικής μυθολογίας), αλλά πολλοί από τους εραστές της γερνούν ή πεθαίνουν, πράγμα που σημαίνει ότι η Ιάρα είναι καταδικασμένη να ζήσει το μεγαλύτερο μέρος της αιωνιότητας μόνη. Ο θρύλος του Ιάρα ήταν μια από τις συνήθεις εξηγήσεις για την εξαφάνιση όσων τολμούσαν μόνοι τους στη ζούγκλα.
Τέλος, στην Αφρική δεσπόζουν η Μάμι Γουάτα και η Τζένγκου. Το όνομα τη πρώτης προέρχεται από την αγγλική “Mother Water” (μητέρα του νερού) και είναι ένα υδάτινο πνεύμα συνήθως θηλυκό, αλλά μερικές φορές και αρσενικό. Περιγράφεται συχνά ως μια φιγούρα που μοιάζει με γοργόνα, με το πάνω μέρος του σώματος μιας γυναίκας (συχνά γυμνό) και το κάτω ενός ψαριού ή ενός φιδιού. Τα μαλλιά της είναι μαύρα, άλλοτε ίσια και άλλοτε σγουρά. Κουβαλάει ακριβά στολίδια όπως χτένες, καθρέφτες και ρολόγια. Ένα μεγάλο φίδι (σύμβολο της μαντείας και της θεότητας) τη συνοδεύει συχνά, τυλίγοντας γύρω της και βάζοντας το κεφάλι του ανάμεσα στα στήθη της. Στις δημοφιλείς ιστορίες της Νιγηρίας, η Μάμι Γουάτα μπορεί να αποπλανήσει έναν αγαπημένο αρσενικό θιασώτη και στη συνέχεια να του δείξει τον εαυτό της μετά τη συνουσία. Η απόρριψη σημαίνει την καταστροφή της οικογένειας, των οικονομικών και της δουλειάς του.
Σε άλλες περιπτώσεις η ίδια έχει συνδεθεί με την θεραπεία και την γονιμότητα. Η Τζένγκου είναι και αυτή υδάτινο πνεύμα και εμφανίζεται σαν μια όμορφη φιγούρα που μοιάζει με γοργόνα, με μακριά μαλλιά και όμορφα κενά δόντια. Ζει σε ποτάμια και θάλασσα και φέρνει καλή τύχη σε όσους την προσκυνούν. Μπορεί επίσης να θεραπεύσει ασθένειες και να λειτουργήσει ως ενδιάμεσος μεταξύ των προσκυνητών και του κόσμου των πνευμάτων. Ταξιδεύοντας λοιπόν σε όλο τον κόσμο είναι φανερό ότι οι γοργόνες παρουσιάζονται σχεδόν παντού με τον ίδιο τρόπο, με κάποιες ωστόσο μικρές αποκλίσεις. Είναι αρχέτυπα αρχέγονα, γεννημένα απευθείας από το ύδωρ, που προϋπήρχε του κόσμου, όπως τον γνωρίζουμε σήμερα. Είναι το πρωτόγονο Θηλυκό, που μπορεί να μας σώσει, να μας ανεβάσει στην επιφάνεια προτού πνιγούμε, ή να μας πνίξει στα βάθη των ωκεανών, αν δεν τις πλησιάσουμε ευσυνείδητα και με το σεβασμό που τους πρέπει.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Weirdsides.com, Γοργόνες: Προεκτάσεις του Μύθου | The Weird Side Daily. Διαθέσιμο εδώ
- Coolweb.gr, Μαγευτικές γοργόνες: οι χωρίς ψυχή κόρες της θάλασσας. Διαθέσιμο εδώ
- Thesstoday.gr, Γοργόνες: μύθος ή πραγματικότητα;. Διαθέσιμο εδώ
- mythus.fandom.com, Siyokoy | Myths and Folklore Wiki. Διαθέσιμο εδώ
- mermaid.fandom.com, Aycayia | Mermaid Wiki. Διαθέσιμο εδώ
- africa.si.edu, Sources and Currents: Who is Mami Wata?. Διαθέσιμο εδώ
