Της Φωτεινής Παπαγιαννοπούλου,
Φέτος συμπληρώνονται εκατό χρόνια από τη Μικρασιατική Καταστροφή. Άνθρωποι έχαναν ανθρώπους και περιουσίες. Κόποι μιας ζωής καταστράφηκαν ή και δημεύτηκαν από τον κατακτητή. Παντού φωτιές, καπνοί, συντρίμμια. Την εικόνα αυτή συμπλήρωναν η σωρεία πτωμάτων στους δρόμους και οι πανικόβλητοι πολίτες που έτρεχαν να σωθούν. Θα μπορούσε κανείς να ολοκληρώσει τον οραματισμό της τραγωδίας, αν προσέθετε στην περιγραφή τα άναρχα ουρλιαχτά και τους οδυρμούς. Και όλα αυτά δεν είναι τίποτα παραπάνω, παρά μια περιληπτική αφήγηση των γεγονότων.
Στο διάστημα 1914-1916 οι διωγμοί των Ελλήνων είχαν επεκταθεί και τα θλιβερά καραβάνια των μαρτύρων αργοσέρνονταν στον όλεθρο. Παράλληλα, η τουρκική βουλή συνεδρίαζε σπάνια και οι Έλληνες βουλευτές της περιόρισαν τις συνεννοήσεις με το Πατριαρχείο. Ο Μητροπολίτης Χρυσόστομος, παρά την έλλειψη ανταπόκρισης στις πιέσεις του προς το Πατριαρχείο για την ανάληψη πιο ενεργούς δράσης από τη μεριά της Εκκλησίας, συνέχισε τον αγώνα του για τη σωτηρία των Ελλήνων της Ανατολής. Αδιάκοπα έκανε διαβήματα στους Γερμανούς, αφού μόνο εκείνοι δύναντο να αναχαιτίσουν τις τουρκικές κτηνωδίες. Οι προσπάθειές του, ωστόσο, δεν καρποφόρησαν. Από τη Μαύρη Θάλασσα μέχρι το μικρασιατικό νότο οι διωγμοί συνεχίζονταν.
Στα τέλη Μαρτίου 1921, μετά την αποτυχία των επιχειρήσεων εκείνης της φάσης, ο Πρωτοπαπαδάκης είχε ενεργό ανάμειξη στις συζητήσεις μεταξύ Γούναρη και Μεταξά, οι οποίες αποσκοπούσαν στο να πεισθεί ο δεύτερος να αναλάβει την αρχιστρατηγία. Κατά τον Μεταξά, ο Πρωτοπαπαδάκης ισχυρίστηκε ότι η Αγγλία θα υποχρέωνε την Ελλάδα να εγκαταλείψει ακόμα και τις βλέψεις της στη Θράκη και ότι σε περίπτωση αποχώρησης από τη Μικρά Ασία «θα μας συνεπάρη η οργή του κόσμου» – «δεν εννοώ την κυβέρνησιν, εννοώ το καθεστώς». Όσον αφορά τα στρατιωτικά τεκταινόμενα του Μαρτίου 1921, στη Δίκη των Έξι υποστήριξε ότι «η διαταγή εδόθη εκ Λονδίνου, κατόπιν διαβεβαιώσεως, ως μοι ελέχθη, του διαμένοντος εν Λονδίνω υπαρχηγού του Επιτελείου της Μ. Ασίας, ότι ο στρατός μ’ ένα περίπατο θα έφθανεν εις το τέρμα, εις το οποίον ήτο προωρισμένος να φθάση, δηλαδή εις το Δορύλαιον» [Εσκί Σεχίρ].
Το 1922 είχαν καταληφθεί οι πόλεις Εσκί Σεχίρ, Αφιόν Καραχισάρ και Κιουτάχεια, ωστόσο η προέλαση προς την Άγκυρα δεν τελεσφόρησε και οι ελληνικές δυνάμεις παρέμεναν καθηλωμένες δυτικά του Σαγγαρίου. Την ίδια στιγμή εξελίσσονταν δυσμενείς για την ελληνική πλευρά διπλωματικές διεργασίες (πρόταση Διάσκεψης Παρισίων περί εκκένωσης της Μικράς Ασίας κλπ.). Απότοκο αυτών ήταν η διάσπαση του πολιτικού μετώπου, που οδήγησε στην εκλογική νίκη των αντι-βενιζελικών το 1920.
Δύο περίπου μήνες αργότερα, ο Πρωτοπαπαδάκης θα οδηγηθεί ενώπιον του Έκτακτου Στρατοδικείου (Δίκη των Εξ), το οποίο θα του επιβάλει την εσχάτη των ποινών. Θα οδηγηθεί στο εκτελεστικό απόσπασμα, μαζί με τους Γούναρη, Χατζανέστη, Θεοτόκη, Στράτο και Μπαλτατζή, στις 15 Νοεμβρίου 1922, λίγες ώρες μετά την καταδικαστική απόφαση.
Μετά την καταστροφή της Σμύρνης ακολούθησε η ανακωχή των Μουδανιών, η οποία υπογράφηκε στην ομώνυμη πόλη (11 Οκτωβρίου 1922). Ακριβώς ένα μήνα μετά εκκενώθηκε η χερσόνησος της Καλλίπολης από τους Έλληνες που έμεναν εκεί, ενώ αργότερα η «υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών» (1922-24) από όλη τη Μικρά Ασία είχε ως αποτέλεσμα τον ερχομό 1,5 εκατομμυρίων προσφύγων στην Ελλάδα. Όλα αυτά επέφεραν την απόλυτη καταστροφή του θρακικού, ποντιακού και εν γένει μικρασιατικού ελληνισμού.
Ο ολοκληρωτικός απολογισμός της καταστροφής αυτής είναι δύσκολος. Οι αρπαγές και δημεύσεις σπιτιών και περιουσιών, η καταστροφή της γεωργίας και της κτηνοτροφίας, η κατεδάφιση σχολείων, ναών και άλλων φιλανθρωπικών ιδρυμάτων, η χρεοκοπία και καταστροφή βιοτεχνικών και βιομηχανικών επιχειρήσεων, σε συνδυασμό με τον ευτελισμό της ανθρώπινης αξιοπρέπειας (βασανισμοί αιχμαλώτων, βιασμοί και ηθική οδύνη υπό το κλίμα του τρόμου και του θανάτου, αλλά και οι ατέλειωτες πορείες αιχμαλώτων στα περιώνυμα «τάγματα εργασίας»), δεν μπορούν να γίνουν αντιληπτά μέσα από κάποιες γραμμές ενός άρθρου.
Ο Κοσμάς Πολίτης διηγείται: «Η Κατερίνα κάθισε στο κατώφλι. Πονάς; Δεν είναι τίποτα, κλοτσάει το μωρό. Άλλα κοπάδια ροβολούσανε στ’ Αλάνι, βαμμένα κόκκινο πορτοκαλί, πότε γυρίζανε στο κίτρινο πότε στο βυσσινί, από τα σπίτια ολόγυρα στ’ Αλάνι βγάζανε μόμπιλα και τα στοιβάζανε καταμεσής, σωροί σωροί, ανθρώποι χειρονομούσανε κι ανοιγοκλείνανε το στόμα τους μα δεν έβγαινε μιλιά, ούλα πνιμένα μέσα στο ρόχο της φωτιάς – και να, καθώς κοιτάζαμε, μια φλόγα ξεπήδησε από μια σκεπή, μιαν άλλη κείθε, μιαν άλλη δώθε, άρπαξε μια βελέντζα εδώ, ένα στρώμα εκεί, μια μπατανία, ένα κοφίνι, αφανοί του Αϊ-Γιάννη, κανένας δεν τους πήδαγε, ύστερα λαμπάδιασε το πεύκο του μπαξέ μας, πετάγονταν οι κουκουνάρες ίδιες φλογισμένα τοπία – μην τρέχεις, είπε η Κατερίνα, το παιδί – τη σήκωσα στα χέρια βαρεμένη πέντε μηνώ, σταμάτησα εκατό δρασκελιές πιο πέρα, στο χωραφάκι με το θερισμένο καλαμπόκι, την απόθεσα χάμω στην άλλη άκρη, πλαγιαστή, δε βαστάω πια, μου λέει, σφιγγότανε τρεμουλιαστά, με το μανίκι της νυχτικιάς μου σφούγγιζα τον ιδρώτα πάνω στο κούτελό της, βογγούσε, μούγγριζε, τρίζανε τα δόντια της, πονάω, πονάω κάτω από τον αφαλό, εκεί απόβαλε το γιο μας, ήτανε γιος, το ‘δα στη φλόγα του σπιτιού, κι η σίχλια γης ρούφηξε ούλο της το αίμα… Παιδούλα, ονειρευότανε την ευτυχία η Κατερίνα.»
Η κατάληξη της Μικρασιατικής εκστρατείας τον Αύγουστο του 1922 ήταν ο τραγικός ξεριζωμός του ελληνικού πληθυσμού από τις πατρογονικές εστίες του στη Μ. Ασία, τον Πόντο και την Ανατολική Θράκη, γεγονός που θα μείνει ανεξίτηλα χαραγμένο στην ιστορία ως «Μαύρος Αύγουστος».
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Βασιλικός, Νίκος (2018), Το Ημερολόγιο της Μικρασιατικής εκστρατείας, Αθήνα: Εκδ. Πατάκης
- Morris, Benny & Ze’evi, Dror (2021), Η Τριακονταετής Γενοκτονία: Ο Αφανισμός των Χριστιανικών Μειονοτήτων της Τουρκίας, 1894-1924, Αθήνα: Εκδ. Πατάκης
