Της Άννας-Μαρίας Παρασκευοπούλου,
Η Στήλη της Ροζέτας είναι μια πέτρα από γρανοδιορίτη γραμμένη με το ίδιο κείμενο σε τρεις γραφές: Δημοτική, Ιερογλυφική και Ελληνική. Η στήλη ανακαλύφθηκε από Γάλλους στρατιώτες στην πόλη Ροζέττα ανατολικά της Αλεξάνδρειας (σημερινό el Rashid) τον Ιούλιο του 1799, κατά την εισβολή του Ναπολέοντα στην Αίγυπτο. Ο αξιωματικός Pierre François Xavier Bouchard ανακάλυψε το μεγάλο ενεπίγραφο πέτρινο θραύσμα, όταν τα στρατεύματα του Ναπολέοντα κατασκεύαζαν οχυρώσεις (1772–1832). Η σημασία της συνύπαρξης των ιερογλυφικών και ελληνικών γραφών έγινε αμέσως αντιληπτή σε αυτόν και σωστά υπέθεσε ότι κάθε κείμενο ήταν μετάφραση ενός και μόνο εγγράφου. Όταν μεταφράστηκε η ελληνική περιγραφή για το πως θα εκδοθεί το περιεχόμενο της στήλης, επιβεβαιώθηκε αυτό το προαίσθημα: «Αυτό το διάταγμα θα γραφτεί σε μια στήλη από σκληρή πέτρα με ιερούς (ιερογλυφικούς), εγγενείς (δημοτικούς) και ελληνικούς χαρακτήρες».
Ιδιαίτερα τους δύο τελευταίους αιώνες, διάφορες ομάδες έχουν υιοθετήσει τον καλειδοσκοπικό συμβολισμό της Στήλης της Ροζέτας, καθιστώντας την διεθνές σύμβολο από τότε που ανακαλύφθηκε. Οι αυτοκρατορικές φιλοδοξίες της Γαλλίας και της Αγγλίας στον αγώνα τους να δημιουργήσουν, να διατηρήσουν και να επεκτείνουν τις αποικιακές αυτοκρατορίες στα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα αντικατοπτρίζονται στο Βρετανικό Μουσείο, όπου βρίσκεται η στήλη. Η Αίγυπτος, την εποχή που ήταν μέρος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, βρέθηκε «κολλημένη» ανάμεσα σε ανταγωνιστικές πολιτικές δυνάμεις. Εισήλθε σε έναν αιώνα εκμετάλλευσης, ως αποτέλεσμα της εισβολής του Ναπολέοντα το 1798 και της επακόλουθης ήττας από βρετανικούς και οθωμανικούς στρατούς το 1801. Μαζικές διαδηλώσεις, ευρεία αντίσταση και περιστασιακές εξεγέρσεις πυροδοτήθηκαν από την καταστολή της ανεξάρτητης ανάπτυξης από τις ευρωπαϊκές δυνάμεις και οργανώθηκαν συχνά γύρω από τα εθνικιστικά αισθήματα μεταξύ των κατοίκων, που ήταν κατά κύριο λόγο ισλαμιστές και κοπτικοί. Σύμφωνα με τη Συνθήκη της Αλεξάνδρειας, η στήλη δόθηκε επίσημα στους Βρετανούς το 1801 και το 1802 κατατέθηκε στο Βρετανικό Μουσείο.
Αξίζει να σημειωθεί ότι η στήλη αντιπροσώπευε τόσο την επιστημονική πρόοδο όσο και την πολιτική ηγεμονία στους στρατιώτες του Ναπολέοντα που την ανακάλυψαν και στους Βρετανούς στρατιώτες που την κατέλαβαν μετά τη γαλλική ήττα. Έχει χρησιμεύσει ως σύμβολο της κοινής εθνικής και πολιτιστικής ιστορίας των διαφορετικών εθνοτήτων της Αιγύπτου. Εξαιτίας αυτού, ορισμένοι άνθρωποι αντιμετώπισαν την «εξαγωγή» της ως αποικιακή «κλοπή» που θα έπρεπε να αντισταθμιστεί με τον επαναπατρισμό της στο σύγχρονο αιγυπτιακό κράτος. Η φράση “Rosetta Stone” χρησιμοποιείται ευρέως, για να αναφέρεται σε οτιδήποτε σπάει κωδικούς ή αποκαλύπτει μυστικά, ως αποτέλεσμα του κρίσιμου ρόλου του στην αποκωδικοποίηση αρχαίων αιγυπτιακών επιγραφών. Η υιοθέτηση του ονόματος για ένα διάσημο πρόγραμμα εκμάθησης γλωσσών είναι το καλύτερο παράδειγμα του τρόπου, με τον οποίο η εταιρική κοινότητα αξιοποίησε γρήγορα τη δημοτικότητά του.
Ο όρος “Rosetta Stone” έχει γίνει τόσο συνηθισμένος στην παγκόσμια κουλτούρα του 21ου αιώνα που οι μελλοντικές γενιές μπορεί μια μέρα να τον χρησιμοποιήσουν χωρίς να συνειδητοποιήσουν ότι αναφέρεται στην τυχαία εύρεση ενός ασυνήθιστου βράχου στην Αίγυπτο. Ο τρίγλωσσος χαρακτήρας του κειμένου στη Στήλη της Ροζέτας πυροδότησε μια τρέλα αποκρυπτογράφησης στην Ευρώπη, καθώς οι επιστήμονες άρχισαν σοβαρές προσπάθειες κατανόησης των αιγυπτιακών γραφών με τη βοήθεια της ελληνικής μετάφρασης. Η δημοτική επιγραφή αποτέλεσε το αντικείμενο των πρώτων ουσιαστικών βημάτων προς την αποκρυπτογράφηση. Ο Γάλλος φιλόλογος Antoine Isaac Silvestre de Sacy (1758-1838) και ο Σουηδός μαθητής του Johan David Kerblad (1763-1819) μπόρεσαν να διαβάσουν τα ανθρώπινα ονόματα, να καθορίσουν τις φωνητικές αξίες για πολλά από τα λεγόμενα «αλφαβητικά» σημάδια και να εξακριβώσουν τη μετάφραση. Αυτές οι προσπάθειες ξεκίνησαν προσπαθώντας να ταιριάξουν τους ήχους των αιγυπτιακών χαρακτήρων με τα προσωπικά ονόματα των βασιλιάδων και των βασιλισσών που αναφέρονται στην ελληνική επιγραφή.
Συγκεκριμένα, μία προσπάθεια ανάγνωσης των αιγυπτιακών ιερογλυφικών από τον Thomas Young (1773-1829) και τον Jean-François Champollion (1790-1832) κατέστη δυνατή από αυτές τις ανακαλύψεις. Ήταν και οι δύο αρκετά έξυπνοι. Ο Young, που ήταν δεκαεπτά χρόνια μεγαλύτερος, έκανε εκπληκτική πρόοδο τόσο με τα ιερογλυφικά όσο και με τη δημοτική, αλλά ο Champollion ήταν αυτός που πρωτοστάτησε. Από μικρός, είχε αφιερωθεί στη μελέτη της αρχαίας Αιγύπτου, μελετώντας την Κοπτική υπό τον Silvestre de Sacy. Ο Champollion χρησιμοποίησε την γνώση του για τα Κοπτικά, για να ερμηνεύσει σωστά την ιερογλυφική γραφή του όρου «να γεννήσω», αποδεικνύοντας τη θεωρία ότι τα αιγυπτιακά ιερογλυφικά αντιπροσώπευαν φωνητικούς ήχους. Διάβασε τα cartouches του Ραμσή και του Τούθμωση στην αρχική τους γλώσσα για πρώτη φορά μετά από χίλια χρόνια. Με αυτό το αξιοσημείωτο επίτευγμα, ο Champollion εδραίωσε την ιδιότητά του ως «πατέρα» της Αιγυπτιολογίας και συνέβαλε στην ανάπτυξη ενός ολοκαίνουργιου πεδίου σπουδών.
Εντούτοις, οι μελετητές μπόρεσαν να προσδιορίσουν ότι η Στήλη της Ροζέτας είχε τρεις μεταφράσεις του ίδιου κειμένου, αφού ο Champollion και οι διάδοχοί του κατάφεραν να ξεκλειδώσουν τα μυστήρια της αιγυπτιακής γραφής. Το περιεχόμενο αυτού του κειμένου ήταν παλαιότερα γνωστό από την ελληνική μετάφραση, ήταν ένα διάταγμα που εκδόθηκε από τον μονάρχη Πτολεμαίο Ε’ Επιφανή. Μια σύνοδος ιερέων από όλη την Αίγυπτο συνήλθε στις 27 Μαρτίου 196 π.Χ., για να τιμήσει τη στέψη του Πτολεμαίου Ε’ Επιφανή την προηγούμενη μέρα στη Μέμφιδα, την παραδοσιακή πρωτεύουσα του έθνους. Η Μέμφιδα στη συνέχεια επισκιάστηκε εμπορικά από την Αλεξάνδρεια, αλλά παρόλα αυτά χρησίμευσε ως σημαντικός συμβολικός σύνδεσμος με το φαραωνικό παρελθόν. Η βασιλική διακήρυξη που προέκυψε από αυτό το συνέδριο δημοσιεύτηκε στις στήλες και διαδόθηκε σε όλο το έθνος. Το κείμενο που αναγράφεται στη Στήλη της Ροζέτας, και περιστασιακά η ίδια η στήλη, αναφέρεται συχνά ως Διάταγμα της Μέμφιδας, επειδή η συγκέντρωση και η στέψη έγιναν εκεί. Επιλεγμένα αποσπάσματα από το διάταγμα αντιγράφονται σε μια στήλη από τη Nobaireh και το διάταγμα καταγράφεται σε πολλές άλλες στήλες από την Elephantine και το Tell el Yahudiya.
Ο μονάρχης ήταν μόλις 13 ετών όταν εκδόθηκε το διάταγμα, το 196 π.Χ. Ανέλαβε τον θρόνο σε μια δύσκολη περίοδο της ιστορίας της δυναστείας των Πτολεμαίων. Μετά το 206 π.Χ., μια βραχύβια δυναστεία «τοπικών» βασιλιάδων ιδρύθηκε στην Άνω Αίγυπτο, φέρνοντας τέλος στη βασιλεία του Πτολεμαίου Δ΄ (221–204 π.Χ.). Η καταστολή της εξέγερσης από τον Πτολεμαίο Ε’ και η υποτιθέμενη πολιορκία της πόλης της Λυκόπολης, μνημονεύονται σε μέρος του διατάγματος που διατηρήθηκε στην Πέτρα της Ροζέτας. Η καταστολή των εξεγέρσεων από την εποχή των Πτολεμαίων έχει συνδεθεί από τους αρχαιολόγους που έκαναν ανασκαφές στην τοποθεσία Tell Timai με τις ενδείξεις αναταραχής και αναστάτωσης αυτής της περιόδου. Ο Πτολεμαίος Ε’ στέφθηκε από τους αντιβασιλείς όταν ήταν παιδί, αλλά η επίσημη στέψη του έγινε μόλις μεγάλωσε και γιορτάστηκε με το Διάταγμα της Μέμφιδος. Αυτή η μεταγενέστερη στέψη καθυστέρησε για εννέα χρόνια. Σύμφωνα με τη γραφή στη Στήλη της Ροζέτας, οι ανώτεροι Αιγύπτιοι αντάρτες επέμειναν παρά την ήττα της αντίστασης του δέλτα μέχρι το 186 π.Χ., όταν αποκαταστάθηκε ο βασιλικός έλεγχος στην περιοχή.
Συνεπώς, το διάταγμα είναι ένα περίπλοκο έγγραφο που πιστοποιεί τη διαπραγμάτευση της εξουσίας μεταξύ δύο ισχυρών οργανώσεων: της βασιλικής δυναστείας των Πτολεμαίων και των συγκεντρωμένων ενώσεων των Αιγυπτίων ιερέων. Σύμφωνα με το κείμενο πάνω στη στήλη, ο Πτολεμαίος Ε’ θα αποκαταστήσει την οικονομική στήριξη για τους ναούς, θα αυξήσει τις ιερατικές αποδοχές, θα μειώσει τους φόρους, θα χορηγήσει αμνηστία σε κρατούμενους και θα στηρίξει γνωστές λατρείες ζώων. Σε αντάλλαγμα, γλυπτά με τίτλο «Πτολεμαίος, υπερασπιστής της Αιγύπτου» θα στηθούν σε ναούς σε όλη τη χώρα, ενισχύοντας τη βασιλική λατρεία. Τα γενέθλια του βασιλιά, που πέφτουν την τριακοστή πρώτη ημέρα του μήνα, και η ημέρα της αναδοχής του, η οποία είναι τη δέκατη έβδομη ημέρα, είναι γιορτές που οι ιερείς υποχρεούνται να τηρούν τρεις φορές κάθε μέρα. Ως αποτέλεσμα, η εξουσία του βασιλιά διατηρείται με συνέπεια και το αιγυπτιακό θρησκευτικό κατεστημένο λαμβάνει σημαντικά πλεονεκτήματα. Το Διάταγμα της Μέμφιδος πρέπει να διαβαστεί στο πλαίσιο παρόμοιων αυτοκρατορικών ανακοινώσεων που τεκμηριώνονται σε άλλες στήλες και αναφέρονται συχνά ως πτολεμαϊκά ιερά διατάγματα.
Διάσημα παραδείγματα ιερατικών διαταγμάτων περιλαμβάνουν τη Στήλη Mendes από τη βασιλεία του Πτολεμαίου Β΄ Φιλαδέλφου το 264/3 π.Χ., το διάταγμα της Αλεξάνδρειας το 243 π.Χ., το διάταγμα του Κανώπου το 238 π.Χ., το διάταγμα της Μέμφιδος από τη Στήλη της Ροζέτας το 196 π.Χ., το πρώτο και το δεύτερο διατάγματα των Φιλαίων από το 186-185/4 π.Χ. και το διάταγμα Nobaireh από την κυριαρχία του Πτολεμαίου Ε’ Επιφάνη το 182 π.Χ. Οι αρχαιολογικές έρευνες συνεχίζουν να ανακαλύπτουν πρόσθετα στοιχεία αυτών των στηλών, συμπεριλαμβανομένου ενός νέου παραδείγματος του διατάγματος της Αλεξάνδρειας από το el Khazindariya, που ανακαλύφθηκε το 1999–2000 και κομμάτια του διατάγματος Canopus από τον Tell Basta, που ανακαλύφθηκε το 2004.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Συλλογικό Έργο (2008), Αίγυπτος: Ο κόσμος των Φαραώ, Αθήνα: Εκδόσεις Ελευθερουδάκης
- Britishmuseum.org, Everything you ever wanted to know about the Rosetta Stone. Διαθέσιμο εδώ
- Blakemore, Erin (2021), How the Rosetta Stone unlocked the secrets of ancient civilizations, nationalgeographic.com. Διαθέσιμο εδώ
