Του Δημήτρη Καψή,
Ο καπιταλισμός θεωρούταν κάποτε η επιτομή του οικονομικού κακού, σε τέτοιο βαθμό που ήταν σαν να είχε τοποθετηθεί «κατάρα» στο όνομά του, όπως στο σύμπαν του Harry Potter με τον Voldemort, και κανένας απολογητής του δεν τολμούσε να το ξεστομίσει. Αντ’ αυτού, «ελευθερία» ήταν ο προτιμώμενος ευφημισμός στο μεγαλύτερο μέρος του εικοστού αιώνα. Ο σύγχρονος καπιταλιστικός κόσμος, όμως, έχει αφήσει σε όλα τα επίπεδα πίσω του τις τοτινές πολιτικές εξωτερικεύσεις. Ο καπιταλισμός έχει εγκωμιαστεί τόσο από τραπεζίτες και πολιτικούς, όσο από δυσοίωνους σχολιαστές και άνοες παρουσιαστές πρωϊνών εκπομπών, με το φουκουγιαμικό επιχείρημα ότι δεν υπάρχει κάποια θεμιτή εναλλακτική.
Ο σημερινός κυρίαρχος πολιτικός λόγος δεν χαρακτηρίζεται πλέον από το θετικό περιεχόμενό του. Τα επιχειρήματα που καθιστούσαν κάποτε το νεοφιλελεύθερο πρόταγμα ελκυστικό δεν έχουν πλέον στον ήλιο μοίρα. Τη θέση τους πήρε το περίφημο “TIN” (“There Is No Alternative”). Αν και η φράση «Δεν υπάρχει εναλλακτική λύση» συνδέεται γενικά με τη Margaret Thatcher και τη θατσερική εκδοχή της ελευθεριακής ιδεολογίας, στην πραγματικότητα οφείλει την προέλευσή της στον πολιτικό στοχαστή Herbert Spencer του δέκατου ένατου αιώνα. Όταν η Thatcher χρησιμοποίησε την μόλις προαναφερθείσα φράση, αυτό σηματοδοτούσε την πεποίθησή της ότι ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής δεν είναι αμιγώς το προτιμώμενο κοινωνικοοικονομικό μοντέλο, αλλά και το μόνο βιώσιμο.
Είναι κατά μία έννοια το αντίστροφο μότο από αυτό της Rosa Luxemburg· όχι «σοσιαλισμός ή βαρβαρότητα», αλλά «καπιταλισμός ή βαρβαρότητα». Βέβαια, και τα δύο είναι λάθος. Το τελευταίο γιατί δεν αναγνωρίζει τις εγγενείς αντιφάσεις του καπιταλισμού και το πρώτο γιατί είναι πολύ αισιόδοξο. Ο Karl Marx στο Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος αναφέρει ότι ο ταξικός αγώνας πάντα τελειώνει είτε σε επαναστατικό μετασχηματισμό της κοινωνίας είτε σε από κοινού καταστροφή των τάξεων που αγωνίζονται. Δεν υπάρχει ιστορικό προηγούμενο για τις δυνατότητες αυτοκαταστροφής που έχει η ανθρωπότητα από το ιμπεριαλιστικό στάδιο του 20ού αιώνα και πέρα – ήτοι οικολογική καταστροφή, θερμός πόλεμος με μέσα μαζικής εξόντωσης, καταστροφή της ίδιας της βιολογίας του ανθρώπου, με το ανεξέλεγκτο παίγνιο των βιοτεχνολογιών στα χέρια του μονοπωλιακού κεφαλαίου.
Η πανταχού παρούσα αίσθηση ότι δεν υπάρχει εναλλακτική στον καπιταλισμό συγκαταλέγεται στον καπιταλιστικό ρεαλισμό. Ο καπιταλιστικός ρεαλισμός μπορεί να εκφραστεί με τη φράση που αποδίδεται στους Fredric Jameson και Slavoj Žižek, πως είναι ευκολότερο να φανταστεί κανείς το τέλος του κόσμου παρά το τέλος του καπιταλισμού. Το Κραχ του 2008 ταρακούνησε το σύστημα στον πυρήνα του. Προκειμένου να μην καταρρεύσει η οικονομική ζωή, τα κράτη στις ΗΠΑ και την Ε.Ε. αμέσως διέσωσαν πολλές μεγάλες τράπεζες, ξοδεύοντας δισεκατομμύρια δολάρια/ευρώ. Αρχικά, οι χώρες αυτές ήταν σε σημείο παράλυσης: η απουσία προοδευτικών εναλλακτικών ήταν οφθαλμοφανής, με ακτιβιστές να θέτουν στο στόχαστρο τα σπίτια των τραπεζιτών και των δισεκατομμυριούχων. Ακόμα και κατά τη διάρκεια της χειρότερης κρίσης του, ο νεοφιλελευθερισμός παρέμεινε άθικτος.
Στη σύγχρονη Ελλάδα ο κομματικός εκφραστής της νεοφιλελεύθερης ιδεολογίας, αν και δεν το δηλώνει η ίδια, είναι η Νέα Δημοκρατία, που είχε και έχει ακόμα μια τάση προς την ακροδεξιά με ασυναρτησίες περί προδοσίας όσον αφορά το Μακεδονικό, με στόχο να τραβήξει τους ψηφοφόρους που είναι κατά της συμφωνίας. Είναι γεγονός εξάλλου ότι μόνο η ΝΔ και η ακροδεξιά δεν ψήφισαν υπέρ της ενταξιακής πορείας της Β. Μακεδονίας στο Ευρωκοινοβούλιο στις 19 Μαΐου του 2022. Παραδείγματα του νεοδημοκρατικού νεοφιλελευθερισμού είναι η αποθέωση της ατομίκευσης –κάτι που φαίνεται και στην ρητορική του Πρωθυπουργού ο οποίος έχει δηλώσει στη Βουλή ότι «στο επίκεντρο όλων των δράσεών μας είναι ο πολίτης, όχι γενικά και αόριστα ο λαός» –, και η μη λήψη απαραίτητων μέτρων, σχετιζόμενα με το δημόσιο τομέα, όσον αφορά την πανδημία.
Τέλος, είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι οποιαδήποτε νεοφιλελεύθερη πολιτική ατζέντα είναι εγγενώς ένα ουτοπικό εγχείρημα, αν λάβει κανείς υπόψη του τις διαθέσιμες έρευνες που αποδεικνύουν την βασική εξαγώγιμη πρόβλεψη από την μαρξιστική εργασιακή θεωρία της αξίας ότι στο καπιταλιστικό σύστημα υφίσταται ο νόμος της πτωτικής τάσης της αξίας του ποσοστού κέρδους κατά την διάρκεια περιόδων επέκτασης μεγάλων οικονομικών κυμάτων. Αυτό σημαίνει ότι ο καπιταλισμός δεν μπορεί να διατηρηθεί αιώνια και η αντικατάστασή του είναι μείζονος σημασίας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Fisher Mark, Καπιταλιστικός ρεαλισμός: Υπάρχει άραγε εναλλακτική;, Zero Books, 2009
- Δοξιάδης Κύρκος, Προπαγάνδα, ΝΗΣΟΣ, 2016
- Tariq Ali, The Extreme Centre a warning, Verso Books, 2015
