Η εργατική, αγροτική και οικονομική πολιτική του καθεστώτος της 4ης Αυγούστου

Του Στυλιανού-Λάμπρου Καραγεώργη,

Στις 4 Αυγούστου του 1936, με αφορμή την γενική απεργία που είχε προκηρυχθεί για την επόμενη ημέρα, ο πρωθυπουργός Ιωάννης Μεταξάς, με την σύμφωνη γνώμη του βασιλιά Γεωργίου Β’, ανέστειλε πολλά άρθρα του συντάγματος, και διέλυσε την βουλή. Τα εξωτερικά φασιστικά χαρακτηριστικά του καθεστώτος της 4^ης Αυγούστου, οι κατασταλτικές μέθοδοι που ακολούθησε, η εξωτερική πολιτική που προσέδεσε την Ελλάδα στο άρμα της Μεγάλης Βρετανίας, και η στρατιωτική προετοιμασία της χώρας, που οδήγησε στην ελληνική νίκη απέναντι στην Ιταλία του Μουσολίνι, είναι λίγο πολύ γνωστά στο ευρύ κοινό. Ωστόσο, λιγότερα έχουν γραφτεί για την εσωτερική πολιτική του μεταξικού καθεστώτος στον εργατικό, αγροτικό και οικονομικό τομέα.

Ο Μεταξάς προσπάθησε να δημιουργήσει ένα νέο κράτος, αντιπλουτοκρατικό με βάση αγροτική και εργατική. Ο φιλολαϊκός απολυταρχισμός που εφαρμόστηκε, επιχείρησε να μετασχηματίσει την κοινωνία σε μια σοσιαλίζουσα κοινότητα αλληλεγγύης, με επίκεντρο τις δύο αυτές τάξεις, αποσκοπώντας στην νομιμοποίηση του καθεστώτος. Ο ίδιος ο Μεταξάς αναγορεύτηκε σε «Πρώτος Αγρότης» και «Πρώτος Εργάτης» στα πρότυπα του ναζιστικού καθεστώτος, και εκφράστηκε επανειλημμένα με συμπάθεια προς το ανθρώπινο δυναμικό των δύο κλάδων, καθιερώνοντας την εργατική πρωτομαγιά.

Επίσης, καθορίστηκαν τα κατώτατα όρια μισθών των ιδιωτικών υπαλλήλων, θεσπίστηκε το οκτάωρο εργασίας σχεδόν σε όλους τους βιομηχανικούς κλάδους και εισάχθηκε το μέτρο των συλλογικών συμβάσεων, ένα πάγιο αίτημα των εργαζομένων πριν την 4^η Αυγούστου. Τέθηκε σε εφαρμογή παλαιότερος νόμος της κυβερνήσεως Παναγή Τσαλδάρη για την λειτουργία του ΙΚΑ, με τους ασφαλισμένους το 1939 να φτάνουν τις 750.000 (ο αριθμός είναι με βάση εκθέσεις του καθεστώτος και ενδέχεται να διαφέρει από την πραγματικότητα), ενώ το ίδιο έτος δημιουργήθηκε οργανισμός εξεύρεσης εργασίας ανέργων στον Πειραιά.

Τα φιλεργατικά μέτρα συνοδεύθηκαν από νομοθεσία που κατέλυε την ελευθερία της συνδικαλιστικής δράσης, εισάγοντας το μοντέλο του κορπορατισμού, δηλαδή της συνεργασίας εργατών και κεφαλαίου, μέσω συντεχνιών εργαζομένων και εργοδοτών. Πρωταρχικός σκοπός του καθεστώτος ήταν η αρμονική συνεργασία των δύο, που θα απέφερε κοινωνική αρμονία. Στα πλαίσια αυτής της πολιτικής εφαρμόστηκε το εξαγγελθέν μέτρο της κυβερνήσεως Γεωργίου Κονδύλη, για υποχρεωτική διαιτησία του κράτους μεταξύ εργοδοτών και μισθωτών, που πρακτικά καταργούσε το δικαίωμα απεργίας και επέβαλε βαριές ποινές στους παραβάτες. Οι διοικήσεις των εργατικών σωματείων εκκαθαρίστηκαν από αριστερά στοιχεία, ενώ η σύγκληση συνελεύσεων απαιτούσε έγκριση της αστυνομίας. Ωστόσο, παρά την αυταρχική παρέμβαση της κυβέρνησης, η Ελλάδα δεν μετατράπηκε σε συντεχνιακό κράτος και δεν προχώρησε πέρα από το πρώτο στάδιο του κορπορατιβισμού.

Εντονότερη ήταν η κρατική παρέμβαση στον αγροτικό τομέα, όπου και εκεί επιχειρήθηκε να εφαρμοστεί το κορπορατιστικό μοντέλο. Κύριο όργανο της κορπορατιστικής πολιτικής του καθεστώτος ήταν οι «Οίκοι του Αγρότου», που αντικατέστησαν τα γεωργικά επιμελητήρια με στόχο την επαγγελματική διαπαιδαγώγηση των αγροτών για στενή συνεργασία με το κράτος, στα πρότυπα των ευρωπαϊκών ολοκληρωτικών καθεστώτων. Ωστόσο, το μετρό εφαρμόστηκε ως επί το πλείστον στην Πελοπόννησο, η οποία ήταν άντρο του μοναρχισμού, και δεν επεκτάθηκε στις Νέες Χώρες (Βόρεια Ελλάδα) που ήταν παραδοσιακά βενιζελικές. Παράλληλα, η άμεση εποπτεία του κράτους στην γεωργία δεν ασχολήθηκε με την ρύθμιση των όρων παραγωγής και διάθεσης των αγαθών, σε αντίθεση με την χιτλερική Γερμανία.

Το μεταξικό καθεστώτος προσπάθησε να προσεταιριστεί τους αγρότες, διαγράφοντας τους καθυστερημένους αγροτικούς τόκους, τον Μάιο του 1937, μέτρο αδιανόητο για την προδικτατορική εποχή. Παράλληλα, κατήργησε τον φόρο παραγωγής στο ελαιόλαδο, κάνοντάς το πιο προσιτό στην λαϊκή κατανάλωση, επιχείρησε να ολοκληρώσει την διανομή γης στους ακτήμονες και προχώρησε σε αγροτικό εποικισμό παραμεθορίων περιοχών της Μακεδονίας. Τέλος, προήγαγε την επιστημονική καλλιέργεια, εξυψώνοντας κοινωνικά τους γεωπόνους, τους οποίους έκανε κομμάτι της κρατικής ελίτ.

Λιγότερο ρηξικέλευθη ήταν η οικονομική πολιτική της 4^ης Αυγούστου, καθώς διατηρήθηκε ο οικονομικός εθνικισμός των προηγούμενων ετών. Ο στόχος της σιτάρκειας και της ολικής γεωργικής αυτάρκειας, η δασμολογική προστασία, οι ποσοστώσεις επί των εισαγωγών κ.α. είχαν εισαχθεί λόγω της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης και διατηρήθηκαν ως μεσοπρόθεσμη έκτακτη αναγκαιότητα. Η διευθυνόμενη οικονομία του κρατικού παρεμβατισμού, δεν υιοθέτησε το γερμανικό μοντέλο αυτάρκειας, αφήνοντας περιθώρια στην ελεύθερη οικονομία. Τα παραπάνω περιοριστικά μέτρα οδήγησαν σε θετικά δημοσιονομικά αποτελέσματα, ενώ έγιναν και προσπάθειες προσέλκυσης ξένων επενδύσεων στη βαριά βιομηχανία και εξεύρεσης νέων ενεργειακών πόρων, χωρίς όμως ιδιαίτερη επιτυχία.

Συμπερασματικά, στον εσωτερικό τομέα το μεταξικό καθεστώς προχώρησε σε ριζοσπαστικά φιλολαϊκά μέτρα, θέτοντας ορισμένα θεμέλια ολοκληρωμένης κοινωνικής πολιτικής. Ωστόσο, το αυταρχικό μοντέλο κορπορατισμού, στα πρότυπα των ευρωπαϊκών ολοκληρωτικών καθεστώτων, δεν έγινε ποτέ δομικό στοιχείο της ελληνικής κοινωνίας.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Βερέµης, Θάνος (2009), Ο Μεταξάς και η εποχή του, Αθήνα: Εκδόσεις Ευρασία
• Μαυρογορδάτος, Γιώργος Θ. (2017), Μετά το 1922, Η παράταση του διχασμού, Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη
• Πλουµίδης, Σπυρίδων Γ. (2016), Το καθεστώς Ιωάννη Μεταξά (1936-1941), Αθήνα: Εκδόσεις Εστία
• Χατζηδάκης, Μάνος Ν. (2011), 4^η Αυγούστου 21^η Απρίλιου, Συγκριτική Μελέτη, Αθήνα: Εκδόσεις Ελεύθερος Κόσμος