Της Ταξιαρχίας Κοζπή,
«Ο άνθρωπος είναι το προϊόν των τραυμάτων της παιδικής του ηλικίας», σύμφωνα με τον διακεκριμένο νευρολόγο και ψυχίατρο, Ζίγκμουντ Φρόυντ. Πράγματι, τα τραύματα, ειδικότερα τα συναισθηματικά, ψυχικά τραύματα αποτυπώνονται στη μνήμη μας και καθορίζουν συμπεριφορές και μετέπειτα καταστάσεις της ζωής μας. Το ψυχικό τραύμα αναφέρεται στο Λεξιλόγιο της Ψυχανάλυσης των J. Laplace & J. B. Pontalis, (σελίδα 503-507), ως ένα συμβάν της ζωής ενός ατόμου, το οποίο ορίζεται από την ένταση του, από την αδυναμία του ίδιου του ατόμου να το αντιμετωπίσει κατά τρόπο κατάλληλο, καθώς και τις παθογόνες επιπτώσεις διαρκείας που επιφέρει στην ψυχική του οργάνωση.
Τραυματισμό είναι εφικτό να προκαλέσει κάθε εμπειρία που παραβιάζει το «παράθυρο» ανοχής του ανθρώπου και τον ακινητοποιεί, προκαλώντας του σημαντικές επιπτώσεις στη λειτουργικότητά του. Ωστόσο, το τι μπορεί να θεωρηθεί τραυματικό σε σημαντικό βαθμό σχετίζεται και με τα ιδιαίτερα γνωρίσματα της προσωπικότητάς του, αλλά και με την ποιότητα και τη δύναμη της ίδιας της εμπειρίας. Οι πιο συνηθισμένες πηγές τραύματος σχετίζονται με: σωματική και ψυχολογική κακοποίηση, βιασμό ή απόπειρα βιασμού, διαρκή απειλή και εκφοβισμό, σοβαρά ατυχήματα, σωματικούς τραυματισμούς, ασθένειες, απώλεια αγαπημένου προσώπου, φυσικές καταστροφές, καθώς και μαρτυρία βίαιης πράξης.
Οι επιστήμονες αναγνωρίζουν την ύπαρξη δύο ειδών συναισθηματικού τραύματος:
- Το πρώιμο (early) ψυχικό τραύμα, άρρηκτα συνυφασμένο με τις αντιξοότητες της παιδικής ηλικίας. Λεπτομερώς, σχετίζεται με τη φυσική, συναισθηματική και σεξουαλική κακοποίηση, αλλά και τη φυσική και συναισθηματική παραμέληση.
- Το όψιμο (late) ψυχικό τραύμα, το οποίο εστιάζει σε συμβάντα ζωής, τα λεγόμενα “events”, που λαμβάνουν χώρα κατά την ενήλικη ζωή.
Τα άτομα που βιώνουν κακοποίηση και παραμέληση κατά την παιδική και εφηβική τους ηλικία τείνουν να εισέρχονται σε περιβάλλοντα που τα θέτουν σε υψηλότερο κίνδυνο δυσκολιών κατά την ενήλικη ζωή. Tο συναισθηματικό τραύμα προκαλεί μία αλληλουχία νευροβιολογικών γεγονότων με μακροχρόνιες συνέπειες. Οι πρώιμες, μάλιστα, τραυματικές εμπειρίες είναι δυνατό να απορρυθμίσουν την ανάπτυξη του νευροβιολογικού συστήματος ενός παιδιού. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα τη μείωση της αντίστασης σε στρεσογόνα επεισόδια και την ανάπτυξη προβλημάτων σχετικά με τη ρύθμιση του συναισθήματος. Παρατηρείται σε μεγάλο βαθμό μία μεγαλύτερη ευαισθησία στην απειλή και ένας προσανατολισμός της προσοχής σε σημάδια που περιέχουν θυμό. Σε αυτό το σημείο αξίζει να επισημανθεί και η ανάπτυξη μετατραυματικού στρες (PTSD), μετά από την έκθεσή μας σε κάποιο τραυματικό γεγονός. Διαταραχή, με ιδιαίτερα «λεπτά» όρια σύγκρισης σε σχέση με το τραύμα.
Όλα αυτά τα χρόνια, όλες οι κορυφαίες θεωρίες, έρευνες, αλλά και θεραπείες είχαν και έχουν ως επίκεντρο την «ίαση της ουλής», δηλαδή του συγκεκριμένου αυτού πρωταρχικού επεισοδίου ή διαφορετικά, του αρχικού αυτού γεγονότος, το οποίο πυροδοτεί πολλές φορές την επανάληψη γεγονότων, λιγότερο σημαντικών, αλλά και τη δημιουργία νέων. Η «ουλή», λοιπόν, θεραπεύεται με αντικαταθλιπτικά φάρμακα, ψυχοθεραπευτικές συνεδρίες και θεραπευτικά μοντέλα, όπως η γνωσιακή συμπεριφορική θεραπεία (CBT, Cognitive Behavioral Therapy). Αν και η γενετική προδιάθεση παίζει σημαντικό ρόλο στην αξιολόγηση ενός βιώματος, ενδείξεις παρουσιάζουν ότι και άτομα χωρίς γενετική επιβάρυνση είναι πολλές φορές πιο ευάλωτα σε τραυματικά γεγονότα.
Η γνώση της νευροβιολογίας του τραύματος μπορεί να οδηγήσει σε μία αποτελεσματικότερη θεραπεία, αλλά και στην ανάκαμψη του ασθενούς. Η επιστήμη της νευροβιολογίας αφορά τον κλάδο αυτό της βιολογίας, ο οποίος ασχολείται με τη μελέτη του νευρικού συστήματος. Η νευροβιολογία στηρίζεται σε ποικίλα άλλα επιστημονικά πεδία, όπως η ανατομία, η φυσιολογία, η μοριακή βιολογία και τα μαθηματικά μοντέλα και συνεισφέρει στην εξακρίβωση της σύνθετης ανθρώπινης φύσης, των συναισθημάτων, της μνήμης και της συμπεριφοράς υπό το πρίσμα της νευροανάπτυξης.
Οι σύγχρονες απεικονιστικές μέθοδοι έχουν δώσει στους νευροεπιστήμονες τη δυνατότητα μίας πιο ενδελεχούς διερεύνησης του νευρικού συστήματος και ειδικότερα, της επίδρασης του στρες και του ψυχικού τραύματος στην ανάπτυξη του εγκεφάλου. Ο ανθρώπινος εγκέφαλος αποτελεί ένα δυναμικό «ανοιχτό» σύστημα που συγκροτείται από πολυάριθμα αλληλεπιδρώμενα και υψηλής διασυνδετικότητας λειτουργικά νευρωνικά δίκτυα. Η ανάπτυξή του επιτελείται με εντατικούς ρυθμούς κατά την εμβρυϊκή ηλικία. Όμως, η ανάπτυξη συνεχίζεται και μετά τη γέννηση του παιδιού. Αν και οι κύριες συνδέσεις και δομές δημιουργούνται από γονιδιακά μεταφερόμενες πληροφορίες, δηλαδή τη μνήμη του είδους μας, οι λεπτομέρειες καθορίζονται με βάση την εμπειρία και τη χρήση. Όπως πολύ ορθά τονίζει η κ. Ι. Γιαννοπούλου, επίκουρη καθηγήτρια Παιδοψυχιατρικής στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών: «Τα γονίδια δημιουργούν τις δομές, αλλά το περιβάλλον τις σμιλεύει».
Συγκεκριμένες περιοχές του εγκεφάλου είναι ιδιαίτερα ευάλωτες σε τραυματικές καταστάσεις και αποτελούν μέρος του μεταιχμιακού συστήματος. Το μεταιχμιακό σύστημα, αλλιώς λιμβικό, είναι μία νευροανατομική περιοχή που εντοπίζεται εσωτερικά του εγκεφαλικού φλοιού. Χάρη σε αυτό, επιτελούνται σημαντικές λειτουργίες όπως για παράδειγμα, η μνήμη και το συναίσθημα. Ορισμένες σημαντικές δομές του μεταιχμιακού συστήματος είναι οι εξής:
Αμυγδαλή: Πρόκειται για μία ομάδα νευρώνων που βρίσκεται κοντά στο εγκεφαλικό στέλεχος, στο ουραίο (χωρικά κατώτερο) τμήμα του εγκεφάλου και σχετίζεται με το συναίσθημα. Η αμυγδαλή εμπλέκεται και σε διάφορες άλλες λειτουργίες του σώματος, όπως η εγρήγορση, η μνήμη, οι ορμονικές εκκρίσεις και οι αυτόνομες αντιδράσεις που αφορούν τον φόβο. Ενεργοποιείται σε περιπτώσεις «συναγερμού» και προκαλεί το λεγόμενο συναισθηματικό μούδιασμα.
Υποθάλαμος: Αποτελεί περιοχή του διεγκέφαλου (ή διάμεσου εγκέφαλου), βρίσκεται κοντά στη βάση του εγκεφάλου, ακριβώς κάτω από το κοιλιακό τμήμα του θαλάμου (περιμετρικά της 3ης κοιλίας του εγκεφάλου και πλάγια). Διαθέτει πολλούς πυρήνες, οι οποίοι ρυθμίζουν λειτουργίες, όπως η θερμοκρασία του σώματος (ομοιόσταση), η εναλλαγή ύπνου και εγρήγορσης, η έκκριση ορμονών της υπόφυσης κ.α.
Θάλαμος: Είναι η δομή αυτή του εγκεφάλου, υπεύθυνη για την αναπαράσταση του τραύματος, δημιουργεί, δηλαδή, μία αναπαράσταση του εξωτερικού περιβάλλοντος. Βρίσκεται στο κέντρο του εγκεφάλου και περιβάλλει την τρίτη κοιλία. Βλάβη στον θάλαμο είναι ικανή να οδηγήσει τον ασθενή σε κώμα.
Ιππόκαμπος: Συνιστά σημαντική εγκεφαλική δομή που εμπλέκεται στη χωρική μάθηση και τη μνήμη. Επεξεργάζεται τις πληροφορίες που εισέρχονται από τα αισθητικά συστήματα του εγκεφάλου, για μία περίοδο εβδομάδων ή μηνών και τις μεταφέρει σε συγκεκριμένες περιοχές του φλοιού, από όπου είναι διαθέσιμες, όποτε χρειαστεί να ανακληθούν. Σε περιπτώσεις τραύματος, οι βλάβες, ιδιαίτερα στο κομμάτι της μνήμης, είναι σοβαρές.
Επιβαρυντικές εμπειρίες, οι οποίες δημιουργούν συναισθηματικό τραύμα, βρέθηκαν να επηρεάζουν τη δομή και τη λειτουργία του προμετωπιαίου φλοιού. Ο προμετωπιαίος φλοιός βρίσκεται στο μπροστινό μέρος του εγκεφάλου, πίσω και πάνω από το κούτελο και ευθύνεται για τον έλεγχο της εκτελεστικής λειτουργίας, καθώς και για σημαντικές λειτουργίες, όπως η ρύθμιση της συναισθηματικής έκφρασης, της συμπεριφοράς κ.α. Όταν το άτομο εκτίθεται σε ένα τραυματικό γεγονός, αλλά και αργότερα το ανακαλεί και συζητάει για αυτό, υπάρχει μία επακόλουθη ενεργοποίηση του μεταιχμιακού συστήματος και μία υποδραστηριότητα σε ορισμένα άλλα κέντρα, που σχετίζονται με την ολοκλήρωση της εκτελεστικής και σωματοαισθητικής λειτουργίας. Οι δομές του μεταιχμιακού συστήματος προειδοποιούν πρώτες για σημάδια τραυματικής εμπειρίας, ενώ η αυξημένη ενεργοποίησή τους σε αυτές τις συνθήκες δημιουργεί τη λεγόμενη υπερ-επαγρύπνιση του ατόμου και τη συνεχή εμμονή του με αυτές τις τραυματικές μνήμες.
Επιπρόσθετα, το αυτόνομο νευρικό σύστημα (ΑΝΣ) επηρεάζεται από τις αντιδράσεις του ανθρώπου στο τραύμα. Το ΑΝΣ απαρτίζεται από το συμπαθητικό νευρικό σύστημα, το οποίο συνδέεται με την αντίδραση πάλης ή φυγής και την απελευθέρωση κορτιζόλης στην κυκλοφορία του αίματος, και το παρασυμπαθητικό νευρικό σύστημα, το οποίο «φρενάρει» το συμπαθητικό νευρικό σύστημα, ώστε το σώμα μας να σταματήσει την απελευθέρωση χημικών ουσιών που ευθύνονται για το στρες, μετατοπίζοντας την προσοχή μας προς την χαλάρωση. Σε περιπτώσεις τραύματος, παρεμποδίζεται η ισορροπία των δράσεων των δύο αυτών συστημάτων.
Η διερεύνηση πέρα από διαγνωστικές δεσμεύσεις και η εστίαση στην αιτιώδη σύνδεση μεταξύ των ειδικών τραυματικών διεργασιών θα χαρίσουν χρήσιμες κατευθύνσεις για τη μελλοντική έρευνα του συναισθηματικού τραύματος. Ψυχαναλυτές και νευροεπιστήμονες συνδυάζουν τα δεδομένα και εμπλουτίζουν την κατανόηση των πολύπλοκων μηχανισμών που λαμβάνουν χώρα κατά τη διαδικασία του τραύματος, ώστε να οδηγηθούμε σε αποτελεσματικότερες θεραπευτικές προσεγγίσεις.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Ο. Γιωτάκος, Neurobiology of emotional trauma, Psychiatriki 2020 Apr-Jun;31(2):162-171, PubMed.gov, National Library of Medicine, National Centre for Biotechnology Information. Διαθέσιμο εδώ
- Jim Hopper, PhD, Contributions by Kimberly A. Lonsway, PhD, Sgt. Joanne Archambault (Ret), Important things to get right about the neurobiology of trauma, «Part 1: Benefits of understanding the science». Sept 2020, End Violence Against Women International (EVAWI). Διαθέσιμο εδώ
- Σ. Καλημέρης, March 2013, Μεταιχμιακό σύστημα εγκεφάλου, ψυχίατρος, ψυχοθεραπευτής, Νευροεπιστήμη και Ψυχιατρική. Διαθέσιμο εδώ
- Α. Παυλίδου, Διαταραχές του στρες και μετατραυματικό στρες, Εξειδικεύσεις, dr. a. pavlidou. Διαθέσιμο εδώ
- Ι. Γιαννοπούλου, Ψυχιατρική 2012, 23:Π27-Π38, Νευροβιολογικές εγγραφές του ψυχικού τραύματος κατά τη διάρκεια της πρώιμης παιδικής ηλικίας. Psychiatriki Journal Διαθέσιμο εδώ
- University of Northern Colorado, Neurobiology of trauma, Resources, Assault Survivors Advocacy Program». Διαθέσιμο εδώ
