Της Σοφίας Πεχλιβανίδου,
Από την ταλαντούχα «γενιά του ’30» υπήρξαν άνθρωποι που ξεχώρισαν για τη σπίθα, την παρακαταθήκη που άφησαν πίσω, τα έργα που παρήγαγαν και μοιράστηκαν με το κοινό σε μια προσπάθεια να αλλάξουν τη πολιτιστική ρότα της Ελλάδας που ακόμη τότε προσπαθούσε να βρει τα πατήματά της σε όλα τα επίπεδα. Ένας από τους πιο σπουδαίους αυτής της γενιάς υπήρξε ο ζωγράφος, αγιογράφος και λογοτέχνης Φώτης Κόντογλου. Γεννημένος στο Αϊβαλί, Μικρασιάτης που τιμούσε την καταγωγή και τις πολιτισμικές καταβολές του μέχρι τον θάνατό του, ο Κόντογλου ήταν ίσως από τους πιο παραγωγικούς καλλιτέχνες σε όλα τα επίπεδα τέχνης, στα οποία ενεπλάκη αφήνοντας περιουσία ολόκληρη από έργα είτε ζωγραφικά είτε συγγραφικά, που εν πολλοίς σφυρηλάτησαν αυτό που ονομάζουμε λαϊκή ελληνική παράδοση από το 1930 έως σήμερα.
Ο Φώτης Κόντογλου, ως άνθρωπος αλλά και ως καλλιτέχνης, διέγραψε μια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα πορεία ζωής από την πατρίδα του –με την οποία συνδεόταν βαθιά μέχρι το τέλος της ζωής του– μέχρι την Αθήνα, όπου σπούδασε στη Σχολή Καλών Τεχνών και το Παρίσι, όπου και έγινε γνωστός για το καλλιτεχνικό του έργο και επηρέασε σε μεγάλο βαθμό τους συγχρόνους του καλλιτέχνες, ενώ υπήρξε και δάσκαλος σπουδαίων μεταγενέστερων γνωστών καλλιτεχνών, όπως του Γιάννη Τσαρούχη. Στην καλλιτεχνική του πορεία και πριν ασχοληθεί με τη βυζαντινή ζωγραφική και τις τοιχογραφίες σε μουσεία και ναούς, ο Κόντογλου εικονογραφούσε παραμύθια και βιβλία. Άλλωστε από έφηβος ακόμη εξέδιδε και εικονογραφούσε ο ίδιος το περιοδικό Μέλισσα στο σχολείο του, ενώ τελικά η πιο δημιουργική περίοδος της τέχνης του ήταν η τελευταία δεκαετία της ζωής του, όταν στράφηκε στην αγιογράφηση εκκλησιών κυρίως στην Αθήνα, όπως είναι η Καπνικαρέα και ο Άγιος Ανδρέας στα Πατήσια.
Η ζωγραφική του Κόντογλου επηρεάστηκε από τη ρωμαϊκή ζωγραφική και τα περισσότερα έργα του τη δεκαετία 1930-1940 έχουν χαρακτηριστικά αυτής της ζωγραφικής. Ο Κόντογλου ταξίδεψε πολύ, γεγονός που τον διαμόρφωσε ως καλλιτέχνη, αλλά και ως άνθρωπο κάνοντάς τον να διευρύνει την εικαστική του έρευνα πολυεπίπεδα και εντάσσοντας στο καλλιτεχνικό του στυλ τα χαρακτηριστικά εκείνα που τον γοήτευαν και ταίριαζαν στην ιδιοσυγκρασία του. Η σχέση του με το Θείο και την εκκλησία είναι εμφανής σε όλα του τα έργα, η θεματολογία του έχει εκκλησιαστικές επιρροές δεδομένης και της ιδιότητάς του ως αγιογράφου που ανέλαβε να ζωγραφίσει πολλές εκκλησίες, παρεκκλήσια, ιδιωτικά παρεκκλήσια και οικίες επιφανών Ελλήνων. Τα χρώματα, τα πρόσωπα και οι συνθέσεις που επιλέγει στη ζωγραφική του θυμίζουν αγιογραφίες, βυζαντινή και μεταβυζαντινή ζωγραφική, γεγονός που δικαιολογείται αν αναλογιστεί κανείς ότι η ανατροφή που έλαβε ήταν πολύ κοντά στην εκκλησία και τις διδαχές της.
Η επιμονή του στην ελληνικότητα σε ό,τι ζωγραφίζει και γράφει είναι εκείνη που τον καθιερώνει ως έναν από τους σημαντικότερους, πιο αναγνωρισμένους και συνδεδεμένους με το ελληνικό πνεύμα καλλιτέχνες, πρωτοπόρους σε αυτό που ονομάζουμε σήμερα ελληνική παράδοση και πολιτιστική κληρονομιά. Ο Κόντογλου διαμόρφωσε την ελληνική ζωγραφική, επηρέασε πληθώρα καλλιτεχνών που είτε τον γνώρισαν και μαθήτευσαν κοντά του, είτε έζησαν μετά από αυτόν και μελέτησαν το έργο του. Καταξιώθηκε στο καλλιτεχνικό στερέωμα ως ζωγράφος και λογοτέχνης που «στρατεύθηκε» σε ό,τι είχε να κάνει με τον Χριστιανισμό, πράγμα που μπορεί σήμερα να μην λειτουργούσε με τον ίδιο τρόπο, αλλά σίγουρα σε μια Ελλάδα που έψαχνε τη θέση της στον κόσμο, ήταν ο άνθρωπος που έδειξε τον δρόμο, ήταν εκείνος που επέλεξε να αξιοποιήσει ό,τι ελληνικό για να το προσθέσει σε ένα παζλ παγκόσμιο.
Σε ένα από τα βιβλία του με τίτλο Το Αϊβαλί, η πατρίδα μου αναφέρει: «Μυστήριο μεγάλο το πώς έρχεται στον κόσμο ο άνθρωπος. Εμένα το γραφτό μου ήτανε να γεννηθώ στην Ανατολή, αλλά η ρόδα της τύχης, που γυρίζει ολοένα, ξερίζωσε από τα θεμέλια τον τόπο μου και μ’ έριξε στην ξενιτειά, σ’ ανθρώπους που μιλούσανε την ίδια γλώσσα με μένα, πλην όμως που είχανε άλλα συνήθια. Το πουλί το θαλασσοδαρμένο, πώς βρίσκει έναν βράχο μέσα στο πέλαγο και κάθεται και στεγνώνει τα φτερά του, έτσι βρίσκουμαι κι εγώ σε τούτα τα χώματα», αναδεικνύοντας όπως σε όλα τα έργα του πόσο μεγάλη αγάπη και αφοσίωση είχε στην πατρίδα του, όπου κι αν βρέθηκε όσο αναγνωρισμένος κι αν ήταν για το έργο του και τη συνολική του πορεία και συμβολή στην ελληνική τέχνη. Ο Κόντογλου παρέμεινε ως το τέλος ένας κοσμοκαλόγερος, ένας μεγάλος καλλιτέχνης με ενδιαφέρον για τον κόσμο και τον άνθρωπο μέσα σε αυτόν, για την πίστη και την πατρίδα που θεωρούσε το πιο σημαντικό του καταφύγιο, όσο κι αν ταξίδεψε, όσο μακριά κι αν αναγνωρίστηκε το ταλέντο του και η προσφορά του στον πολιτισμό.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Φώτης Κόντογλου, sansimera.gr, διαθέσιμο εδώ.
- Μνήμες και εικόνες από την Ανατολή, kathimerini.gr, διαθέσιμο εδώ.
