Της Μαρίας Κελεπούρη,
Μια φορά και έναν καιρό στον Γκιουλμπαξέ της Μικράς Ασίας, ένα χωριό κοντά στα Βουρλά, γεννήθηκε ένας μύθος. Ένας μύθος που διαδόθηκε μέσα από την προφορική παράδοση έως ότου να καταγραφεί το 1953 από τον φιλόλογο Δημήτρη Μασούρη και να δημοσιευτεί στην τοπική εφημερίδα Αμαρουσία. Ο Δημήτρης Μασούρης σαν προσεκτικός ακροατής κατέγραψε την αφήγηση του άλλοτε ραψωδού –έστω του απαγγέλοντος με τα σημερινά δεδομένα– Γιώργου Πανταζή, ο οποίος αγρότης κάποτε στην Ερυθραία και πρόσφυγας πια στο Μαρούσι, κοντά στην προσφυγική συνοικία των Μελισσίων, ανακάλεσε ακόμη και την πιο θαμμένη ανάμνησή του για να μοιραστεί τη λαϊκή παράδοση του γενέθλιου τόπου του. Ίσως, Οι λίρες του Πασά να οφείλουν τη διάσωσή τους σε εκείνον.
Μια φορά και έναν καιρό, λοιπόν, ήταν ένας Τούρκος πασάς που κατοικούσε στη Μαγνεσιά, δηλαδή στην πόλη Μαγνησία του Σιπύλου, λίγα χιλιόμετρα μακριά από τη Σμύρνη. Παρά το γεγονός πως η πόλη αποτελούσε οικονομικό κέντρο των Τούρκων, μεγάλο ποσοστό των κατοίκων ήταν τόσο Έλληνες όσο και Αρμένιοι. Ο πασάς, επομένως, για να ανακαλύψει το ποιόν του κάθε ανθρώπου, αν ήταν φιλότιμοι ή άπληστοι και πονηροί, σκαρφίστηκε ένα σχέδιο, έναν δόλο. Ανέθεσε στον τελάλη να ανακοινώσει πως όποιος από τους κατοίκους κατορθώσει να του παρουσιάσει ένα ψέμα ως αλήθεια, θα του χαρίσει ένα μαλαματένιο τόπι.
Όπως ήταν φυσικό, η ένδεια των ανθρώπων βρήκε κίνητρο να ξεφύγει από τη μοίρα της. Από όλες τις κοντινές περιοχές κατέφτασαν, προκειμένου να κερδίσουν την υπόσχεση του πασά. Άλλοι από τη χερσόνησο της Ερυθραίας, άλλοι από την πρωτεύουσα, τα Βουρλά –το δεύτερο μεγαλύτερο πολιτισμικό κέντρο μετά τη Σμύρνη– άλλοι από τα Αλάτσατα κι άλλοι από τον ελληνικό Γκιουλμπαξέ, όπου οι Έλληνες έφταναν κοντά στους 2.500 χιλιάδες.
Ο καθένας αφηγούνταν τη δική του ιστορία, ελπίζοντας πως ο πασάς θα τον πιστέψει και θα του χαρίσει το μαλαματένιο τόπι. Ιστορίες για ανεξήγητα γεγονότα που θα προκαλούσαν την περιέργεια ή τον θαυμασμό του πασά. Μα εκείνος δεν έδειχνε να πείθεται με λαϊκούς μύθους και οι περισσότεροι έφευγαν απογοητευμένοι. Ώσπου, μια μέρα κατέφτασε από τα Αλάτσατα ένας Έλληνας, έχοντας μαζί του δυο φίλους του. Παρουσιάστηκε με πλούσια ενδυμασία και κομπολόι, για να εμπνέει σεβασμό και να καταφέρει να κάνει καλή εντύπωση στον πασά. Του θύμισε, λοιπόν, μια παλιά ιστορία, που αφορούσε συναλλαγές των γονιών τους και του ζήτησε να κλείσουν τα χρωστούμενα. Ο πασάς έμεινε άναυδος, μη μπορώντας να πιστέψει τα όσα άκουγε.
Η έκβαση αυτής της συνάντησης έχει ενδιαφέρον να διαβαστεί από το ίδιο το παραμύθι, σίγουρα, όμως, δεν άφησε παραπονεμένο τον Έλληνα. Αντιθέτως, του προσέφερε και παραπάνω από όσα είχε αναγγείλει ο πασάς. Άλλωστε, στο αφήγημα αυτό τονίζεται η εξυπνάδα, η πονηριά του Ρωμιού, αλλά και η αναξιοπιστία του Τούρκου. Δύο έννοιες που αντιπροσωπεύουν δύο ολόκληρες κοσμοθεωρίες, δύο πολιτισμούς, δύο φυλές. Ακόμα και σε ένα μικρής έκτασης παραμύθι είναι εμφανής αυτή η εθνοτική αντίθεση, που μέσω της προφορικής ή γραπτής του διάσωσης, καταφέρνει υποσυνείδητα να διαιωνίζεται όσους αιώνες κάθε μύθος θα παραμένει αναλλοίωτος. Από τη μία πλευρά, διαδίδονται οι παραδόσεις του ελληνισμού ως κληρονομιά στους απογόνους του έθνους και από την άλλη, αντιθετικά στοιχεία παρεισφρέουν στη συλλογική συνείδηση έμμεσα.
Ωστόσο, η μετέπειτα –αυτής της συνάντησης– ζωή του Ρωμιού αντιστρέφει την εξαπάτηση που διέπραξε σε γενναιοδωρία και νοιάξιμο για τους φτωχούς συμπατριώτες του. Μπορεί η αρχή να έγινε με δόλιο τρόπο, όμως, στη συνέχεια, δεν ακολούθησε ξανά τον δρόμο της εκμετάλλευσης ή της απληστίας, αλλά αξιοποίησε όσα κέρδισε με φιλάνθρωπο τρόπο.
Ο Δημήτρης Μασούρης προσπάθησε να διαφυλάξει το γλωσσικό ιδίωμα της περιοχής, πράγμα που είναι εμφανές κατά την ανάγνωση του παραμυθιού. Η προφορική παράδοση μπορεί να είναι μετα-υλική ως στοιχείο του πολιτισμού, όπως η γλώσσα ή τα έθιμα, όμως τα συμπεριλαμβάνει όλα αυτά και έχει αποδείξει στον χρόνο πως έχει τη δύναμη να τα διασώσει. Γι’ αυτό και δεν πρέπει να υποτιμάται. Παρόλο, που ο ελληνικός πολιτισμός είναι κατεξοχήν γραπτός, η προφορικότητα είναι παρούσα από τα χρόνια του Ομήρου με υπηρέτες τους αοιδούς και απ’ ό,τι φάνηκε μόνο αξιοθαύμαστα είναι τα έργα της.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΠΗΓΗ
- Μπορείτε να διαβάσετε το παραμύθι εδώ.
