Της Κατερίνας Κωνσταντοπούλου,
Σκεφτείτε έναν άνθρωπο που πάσχει από άνοια. Αναλογιστείτε την κενότητα του μυαλού του, τη σύγχυση στην οποία βρίσκεται, την ανικανότητά του να λάβει οποιαδήποτε απόφαση σκεπτόμενος ορθολογιστικά. Παρόμοια λειτουργεί και συμπεριφέρεται ένας λαός ανιστόρητος, ένας λαός μετέωρος, στερούμενος τα ερείσματα του παρελθόντος, έρμαιο στις διαθέσεις παντός ισχυρού. Η πνευματική συσκότιση του ανθρώπου που αδυνατεί να ανακαλέσει την ταυτότητά του ομοιάζει τρομακτικά με την πνευματική νάρκωση ενός λαού που αγνοεί τις ρίζες του. Είναι το ίδιο ευάλωτοι, το ίδιο τυφλοί, το ίδιο αξιολύπητοι.
Δεν υπάρχει μέλλον χωρίς ιστοριογνωσία. Πώς θα αποφευχθούν τα σφάλματα και τα δεινά του παρελθόντος; Και πώς θα επαναληφθούν τα μεγαλεία ελλείψει της πεμπτουσίας της κατακτηθείσας σοφίας; Δίχως την αρωγή του παρελθόντος, το παρόν και το μέλλον υψώνονται ανερμάτιστα και αβέβαια. Η συνομιλία με την ιστορία είναι αυτή που θα διαπλάσει την εθνική αυτοσυνειδησία και ενότητα ενός λαού, καθώς και την περιφρούρηση της ταυτότητάς του. Αυτό, φυσικά, δεν σημαίνει την περιχαράκωση του πολιτισμού σε μία γυάλα, αλλά τη γόνιμη ώσμωση πολιτιστικών στοιχείων, μία αλληλεπίδραση δηλαδή που θα αποτρέπει την άκριτη υιοθέτηση ξενικών στοιχείων, όταν αυτά μοιάζουν με παραφωνίες στη φυσιογνωμία του εθνικού πολιτισμού. Έτσι, οδηγούμαστε σε μία πολιτιστική ακεραιότητα και ωριμότητα και, κατά συνέπεια, σε μία κραταιά δημοκρατία.
Πρέπει να είμαστε ιδιαίτερα προσεκτικοί, ωστόσο, ώστε να μην φτάσουμε στη μυθοποίηση και εξιδανίκευση του παρελθόντος, αποσιωπώντας τα μελανά σημεία του και τονίζοντας τις ζοφερές πτυχές μόνο του παρόντος. Ο στόχος είναι η επίτευξη ενός δημιουργικού και ειλικρινούς διαλόγου με το παρελθόν, ώστε να διαμορφωθεί μία κριτική σχέση του σύγχρονου ανθρώπου με την παράδοση και, κατ’ επέκταση, μία σύμπραξη παρελθόντος-παρόντος-μέλλοντος. Όπως σημειώνει ο Κωσταράς στο βιβλίο του Ένδημος φιλοσοφικός λόγος, προκειμένου να αποφύγουμε τη φρίκη της ιστορίας, αυτήν την τρομακτική δίνη από την οποία κανείς μας δεν μπορεί να ξεφύγει, δεν πρέπει να αφήνουμε να σκεπάσει η αχλή της λήθης τα σκοτεινά σημεία της ιστορίας – κι ας μην μας συμφέρει πολιτικά η αναμόχλευσή τους.
Ο Καβάφης έβλεπε τον άνθρωπο ως άθυρμα της ιστορίας. Μίας ιστορίας που επαναλαμβάνεται, όχι λόγω κάποιας υπερφυσικής δύναμης ή ανεξήγητης φυσικής νομοτέλειας, αλλά επειδή ο ίδιος ο άνθρωπος με τα πάθη του και τις ορμές του, επιλέγει πάντα το ίδιο τέλος. Η ιστορία, για το μεγάλο αυτό ποιητή, είναι μία ατέρμονη διαδοχή ισχυρών και ανίσχυρων. Οι ανίσχυροι γίνονται ισχυροί, για να ηττηθούν αργότερα, και α κατακρημνιστούν. Ιστορία σημαίνει απώλεια, ήττα. Ο αδήριτος και ανελέητος μύλος της ιστορίας, πανόραμα της ανθρώπινης μωρίας και ματαιότητας υποφέρεται μόνο από την παρηγορητική παρουσία της ποιητικής Ιδέας.
Ο Karl Jaspers σημείωσε: «Το να ξεχάσεις τι συνέβη στη χιτλερική Γερμανία αποτελεί ενοχή. Πρέπει να το θυμόμαστε διαρκώς. Έγινε και υπάρχει η δυνατότητα να επαναληφθεί την κάθε στιγμή». Αν δεν ξύσουμε την πληγή, αν δεν βιώσουμε στο πετσί μας τη φρίκη και την οδύνη, θα ζούμε πάντα υπό τη σκιά ενός νέου Άουσβιτς. Του Άουσβιτς που σκότωσε καθετί ανθρώπινο, που σκότωσε την ίδια τη λογοτεχνία σύμφωνα με τον Theodor W. Adorno («Μετά το Άουσβιτς, είναι αδύνατο να υπάρξει ποίηση». Ο Jaume Cabre διαφώνησε ισχυριζόμενος πως η ποίηση μετά το Άουσβιτς είναι πιο αναγκαία παρά ποτέ).
Αν δεχθούμε την άποψη του Freud ότι ο άνθρωπος είναι πολεμοχαρής, διότι εκ φύσεως διέπεται από μία ορμή προς τον θάνατο και τον όλεθρο, η οποία όταν στρέφεται προς τα έσω, εκδηλώνεται ως αυτοκαταστροφική συμπεριφορά, αλλά όταν εκδηλώνεται προς τα έξω, ως επιθετικότητα και δίψα για εξόντωση του αντιπάλου, τότε ένα αντίδοτο υπάρχει: η διαρκής υπενθύμιση της φρίκης του πολέμου και του μεγαλείου της ειρήνης. Διαφορετικά, το τέρας του πολέμου πάντα θα τιτρώσκει την ανθρωπότητα και η ειρήνη θα διαγράφεται ισχνή και ωχρή, σαν μια μακρινή ανάμνηση.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- «Ο ένδημος φιλοσοφικός λόγος», Γρηγ. Φιλ. Κωσταρά, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Δαπάνη Πολιτείας, Αθήνα 1986
