Του Σωκράτη Κατσαρού,
Τα αποτελέσματα των κρίσιμων εκλογών που διεξάχθηκαν στις 18 Οκτωβρίου/1 Νοεμβρίου του 1920, με την αναπάντεχη ήττα του Ελευθερίου Βενιζέλου, προκάλεσαν μεγάλη έκπληξη όχι μόνο εντός αλλά και εκτός συνόρων. Οι Σύμμαχοι της Entente, παρότι εξέφραζαν την απογοήτευσή τους για την άνοδο μιας φιλικά προσκείμενης στον βασιλιά Κωνσταντίνο κυβέρνησης, βρήκαν την εξέλιξη αυτή ως αφορμή για να αλλάξουν την στάση τους προς την Ελλάδα.
Αρχικά στάλθηκαν μέσω των πρέσβεων της Βρετανίας, της Γαλλίας και της Ιταλίας δύο διακοινώσεις προς τη νέα κυβέρνηση, στις 8/21 Νοεμβρίου και 12/25 Νοεμβρίου αντίστοιχα. Η πρώτη προειδοποιούσε την αποφυγή της παλινόρθωσης του «ανεπιθύμητου» Κωνσταντίνου, καθώς αυτή η κίνηση θα προκαλούσε ρήξη στις σχέσεις Ελλάδας-Entente. Η δεύτερη διευκρίνιζε ότι η επαναφορά του έκπτωτου βασιλιά θα διέκοπτε την οικονομική βοήθεια προς την Ελλάδα. Στις 9/22 Νοεμβρίου ο πρωθυπουργός Δημήτριος Ράλλης μπροστά στις πιέσεις της Entente αποφάσισε διεξαγωγή δημοψηφίσματος με θέμα την επαναφορά του Κωνσταντίνου στον θρόνο. Παράλληλα, ο Γάλλος γενικός πρόξενος στην Σμύρνη Laporte μετέφερε στον Ύπατο Αρμοστή της Σμύρνης Στεργιάδη τις προειδοποιήσεις σε κείμενο, που εκφωνήθηκε δημοσίως από ασύρματο γαλλικού θωρηκτού με αυστηρό ύφος.
Το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος επανέφερε τον Κωνσταντίνο στον θρόνο, φθάνοντας στην Ελλάδα στις 6/19 Δεκεμβρίου. Αυτό έδωσε προσχήματα στους Γάλλους και στους Ιταλούς να επισημοποιήσουν την ήδη αρνητική προς την Ελλάδα στάση τους, αποδεσμεύοντας τις θέσεις τους από την Συνθήκη των Σεβρών. Οι πρώτοι δυσκολεύονταν στην Κιλικία και τους συνέφερε μια συνθηκολόγηση με τον Κεμάλ και οι δεύτεροι φοβόντουσαν την γεωπολιτική αναβάθμιση της Ελλάδας. Οι Ιταλοί ήδη είχαν μυστικές επαφές με τον Κεμάλ, με τους Γάλλους να ακολουθούν, δίνοντας στους Τούρκους δύο πολύτιμους συμμάχους.
Στο μεταξύ, η κυβέρνηση και ο βασιλιάς δήλωσαν στον λαό ότι θα προσπαθήσουν να κερδίσουν την αξιοπιστία της Entente. Πράγματι, ο πρωθυπουργός Δημήτριος Ράλλης δέχτηκε την εκπροσώπηση της Ελλάδας μέσω των Βενιζέλου και Νικολάου Πολίτη στην Διασυμμαχική Συνδιάσκεψη του Λονδίνου τον Φεβρουάριου του 192, λόγω της εμπειρίας τους στο πεδίο της διπλωματίας με τους Συμμάχους. Όμως ο Δημήτριος Γούναρης, Υπουργός Στρατιωτικών Θεμάτων και ο Κωνσταντίνος διαφωνούσαν, με αποτέλεσμα την παραίτηση του Ράλλη. Ο Γούναρης επιθυμούσε να βρεθεί αυτός εκεί, όμως η Βρετανική Πρεσβεία είχε προειδοποιήσει ανεπίσημα την κυβέρνηση να μην παρέλθει.
Η Διασυμμαχική Συνδιάσκεψη διήρκεσε από τις 8/21 Φεβρουαρίου μέχρι και τις 5/18 Μαρτίου με την συμμετοχή και της κυβέρνησης της Άγκυρας. Παρά τις διαμαρτυρίες της, η ελληνική αντιπροσωπεία έδωσε το παρόν για να μην απομονωθεί. Στην διάρκειά της, ο Βρετανός Πρωθυπουργός Lloyd George, ενώ ενθάρρυνε τους Έλληνες να συνεχίσουν τον πόλεμο με τον Κεμάλ παράλληλα, τους συμβούλευσε να αποδεχτούν πιθανές αναπροσαρμογές στην Συνθήκη των Σεβρών, πείθοντάς τους ότι για οποιοδήποτε αδιέξοδο στην Συνδιάσκεψη θα ευθύνονταν οι Τούρκοι αντιπρόσωποι. Εν ολίγοις, άφησε ανοιχτό το ενδεχόμενο και για ειρήνη αλλά και για πόλεμο που όμως θα τον αναλάμβαναν κυρίως οι Έλληνες. Η τακτική του όμως αυτή, έβρισκε αντίθετο το Βρετανικό Υπουργείο Εξωτερικών, ισχυριζόμενο την ελληνική αδυναμία να σηκώσει αυτό το βάρος μόνη της.
Στο μεταξύ, οι Βρετανοί επίσπευσαν την απόσυρσή τους από την εμπόλεμη ζώνη που είχε ξεκινήσει από το 1920. Τελικά δεν βρέθηκε λύση και όλα έδειχναν ότι θα κριθούν στο πεδίο των μαχών. Ο Ιταλός Υπουργός Εξωτερικών Sforza συμφώνησε με τον Τούρκο διπλωμάτη Bekir Semi τον Μάρτιο του 1921 να στηρίξει τις τουρκικές διεκδικήσεις σε Σμύρνη και Θράκη, με αντάλλαγμα την εξασφάλιση των ιταλικών γεωπολιτικών συμφερόντων. Οι Ιταλοί όχι μόνο έδωσαν αμαχητί την Ιταλική Ζώνη της Αττάλειας στους Τούρκους, αλλά μετέφεραν δια θαλάσσης και τουρκικές δυνάμεις στις ακτές της Μικράς Ασίας. Ταυτόχρονα, στις 26 Φεβρουαρίου/10 Μαρτίου, μονογραφήθηκε ανακωχή στην Κιλικία, που επιστράφηκε στην Τουρκία με την Συμφωνία της Άγκυρας στις 7/20 Οκτωβρίου 1921, γνωστή και ως Συμφωνία Franklin-Bouillon, από το ονοματεπώνυμο του Γάλλου διαπραγματευτή. Επίσης, οι δύο χώρες εφοδίασαν με πολεμοφόδια το Τουρκικό Εθνικό Κίνημα σε πολλά λιμάνια της Νότιας Μικράς Ασίας. Οι κινήσεις των δύο δυνάμεων έγιναν χωρίς την συναίνεση των Βρετανών, που όμως δεν τις απέτρεψαν.
Επιπλέον, άνθρωποι των προξενείων στη Σμύρνη, εκμεταλλευόμενοι την έλλειψη επαρκών μέτρων λογοκρισίας από τον Στεργιάδη, εξέφραζαν απόψεις σχεδόν ανθελληνικές. Το δυσχερέστερο για τους Έλληνες όμως ήταν ο ανεφοδιασμός του Κεμάλ μέσω και της Κωνσταντινούπολης, δηλαδή μέσα στην Διασυμμαχική Ζώνη των Στενών. Μάλιστα, όταν το Ελληνικό Πολεμικό Ναυτικό βομβάρδισε τουρκικές θέσεις στα παράλια του Εύξεινου Πόντου και επιθυμούσε να αποβιβάσει δυνάμεις στον Πόντο, η Entente αντέδρασε έντονα δείχνοντας όλο και περισσότερη εχθρική στάση. Στις 5/18-6/19 Ιουνίου 1921 πραγματοποιήθηκε στο Παρίσι νέα Διασυμμαχική Σύσκεψη ύστερα από βρετανική επέμβαση για την λήξη των εχθροπραξιών. Στη διάρκειά της προτάθηκε το βρετανικό σχέδιο για την αποστρατικοποίηση της Ανατολικής Θράκης από τα ελληνικά στρατεύματα, καθώς και την αποχώρηση του ελληνικού στρατού από την Ζώνη της Σμύρνης και την αντικατάστασή του με χωροφυλακή ξένων αξιωματικών.
Ένας άλλος όρος του σχεδίου ήταν η ακύρωση της Τριμερούς Συμφωνίας για τον διαχωρισμό της Τουρκίας σε βρετανική γαλλική και ιταλική οικονομική ζώνη και την αντικατάστασή της με έναν νέο μυστικό συμμαχικό διακανονισμό. Σκοπός του σχεδίου ήταν, πέραν της επίτευξης ειρήνης και η αποτροπή της σοβιετικής επιρροής στην Τουρκία. Οι Γάλλοι και οι Ιταλοί συμφώνησαν για την Σμύρνη όμως ήθελαν η Ανατολική Θράκη να ουδετεροποιηθεί κάτι που οι Βρετανοί και οι Έλληνες δεν δέχτηκαν φυσικά γιατί ήταν εις βάρος τους καταλήγοντας, σε αδιέξοδο. Όμως η Σύσκεψη αυτή έφερε το αποτέλεσμα μιας νέας συμφωνίας για την στάση της Entente σε περίπτωση που η Ελλάδα συμφωνούσε με το σχέδιο και ο Κεμάλ αρνιόταν. Συγκεκριμένα, η Ελλάδα ή θα επέλεγε μια μη ευνοϊκή ειρήνη ή συνέχεια του πολέμου χωρίς δεδομένη εξωτερική στήριξη. Μετά το καλοκαίρι του 1921 και την αποτυχημένη κατάληψη της Άγκυρας, η ελληνική κυβέρνηση προσέγγισε τον Οκτώβριο τους Συμμάχους για την σύναψη νέου δανείου. Οι προσπάθειες με τους Γάλλους και τους Ιταλούς αποδείχτηκαν άκαρπες, ενώ ο Βρετανός πρωθυπουργός υποσχέθηκε διπλωματική στήριξη και δάνειο αξίας 15.000.000 λιρών που τελικά δεν συνάφθηκε.
Στην Συνδιάσκεψη των Καννών εντός Δεκεμβρίου-Ιανουαρίου του 1921/22 δεν άλλαξε τίποτα, καθώς σε Γαλλία και Ιταλία ακολούθησε πολιτική μετάβαση που προκάλεσε καθυστέρηση. Στις 2/15 Φεβρουαρίου, ο Γούναρης έστειλε διάβημα στο Βρετανικό Υπουργείο Εξωτερικών, προειδοποιώντας την αποχώρηση του Ελληνικού στρατού χωρίς λήψη οικονομικής βοήθειας. Ο Βρετανός Υπουργός Εξωτερικών Curzon απάντησε στις 23 Φεβρουαρίου/6 Μαρτίου ότι αδυνατούσε να προσχωρήσει σε μονομερή ενέργεια, έχοντας συμφέρον την παράταση του πολέμου μέχρι να εξασφαλιστούν τα βρετανικά συμφέροντα. Σε καινούρια Συνδιάσκεψη τον Μάρτιο του 1922 στο Παρίσι προτάθηκε νέο σχέδιο ειρήνης με ακόμη ευνοϊκότερους όρους για την Τουρκία, προκαλώντας την ελληνική αγανάκτηση. Το καλοκαίρι τα πράγματα χειροτέρευσαν και οι Έλληνες ως αντίδραση σχεδίασαν να καταλάβουν την Κωνσταντινούπολη ελπίζοντας στην ουδετερότητα των Συμμάχων. Οι Σύμμαχοι δεν επέτρεψαν την κατάληψη της Πόλης, ενώ η πρόταση των Ελλήνων της Μικράς Ασίας για την δημιουργία ενός αυτόνομου κράτους στην Δυτική Μικρά Ασία απορρίφθηκε κατηγορηματικά.
Η τελευταία πράξη του δράματος έγινε στην Σμύρνη τον Σεπτέμβριο. Τα συμμαχικά πλοία με ελάχιστες αξιοθαύμαστες εξαιρέσεις όχι μόνο παρακολουθούσαν άπραγα την τραγωδία χιλιάδων ανθρώπων, αλλά δεν άφηναν ούτε να ανέβουν στα πλοία. Επιπρόσθετα, ούτε οι Η.Π.Α. ήθελαν τον διαμελισμό της Τουρκίας, διότι την επιδίωκαν ως προτεκτοράτο για την πρόσβασή τους στις πετρελαιοπαραγωγικές πηγές της Μεσοποταμίας, παρότι δεν ενεπλάκησαν.
Επομένως, το όνειρο του ελληνικού έθνους έσβησε οικτρά, λόγω των μεγάλων και περίπλοκων συμφερόντων των ισχυρών κρατών της Υφηλίου, χρησιμοποιώντας την Ελλάδα για να πιέσουν τον Kemal, μέχρι τελικά να εξασφαλιστεί η Τουρκία υπό την επιρροή τους.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Gallant, W. Thomas (2001), Brief Histories, Modern Greece, London and New York: Hodder Headline Group and Oxford University Press
- Συλλογικό Έργο (1978), Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Νεότερος Ελληνισμός από το 1913 έως το 1941, Τόμος ΙΕ΄, Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών Α.Ε
- Παπαρρηγόπουλος Kωνσταντίνος (2009), Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, 24ος Τόμος Αθήνα: Εκδόσεις Τέσσερα Πι
- Αγγελομάτης, Εμ. Χρήστος (1952), Χρονικόν Μεγάλης Τραγωδίας, Το Έπος της Μικράς Ασίας, Αθήνα: Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Ιωάννου Δ. Κολλάρου και Σίας Α.Ε
- Koliopoulos, S. John S.& Veremis, M. Thanos (2010), Modern Greece, A History since 1821, Willey-Blackwell
- Llewellyn-Smith, Michael (2009), Το Όραμα της Ιωνίας, Η Ελλάδα στη Μικρά Ασία 1919-1922, Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Τραπέζης
