Του Βασίλη Καρατσιώλη,
Η ιστορία των παρεμβάσεων των συμμαχικών δυνάμεων στον ρωσικό εμφύλιο αποτελεί ένα μείζον αντικείμενο μελέτης αυτής της περιόδου και πολύ περίπλοκο, λόγω της πληθώρας γεωγραφικά και χρονικά των παρεμβάσεων σε όλα τα μήκη και πλάτη της τότε ρωσικής αυτοκρατορίας. Η εκστρατεία των συμμαχικών δυνάμεων στη νότια Ρωσία διήρκησε από τις 18 Δεκέμβριου έως τις 30 Απρίλιου.
Προτού ξεκινήσει η ανάλυση αυτής της επιχείρησης, πρέπει να γίνει μια εισαγωγή στην κατάσταση που επικρατούσε στην Ουκρανία μεταξύ της φεβρουαριανής επανάστασης και της παρέμβασης των γαλλο-ελληνικών δυνάμεων. Κατά την φεβρουαριανή επανάσταση η Ουκρανία δημιούργησε την κεντρική ουκρανική Συνέλευση (Rada), η οποία ανακήρυξε την ίδρυση της ουκρανικής λαϊκής δημοκρατίας με την ανοχή της κυβέρνησης του Κερένσκι στη Ρωσία.
Με την οκτωβριανή επανάσταση και την άνοδο των μπολσεβίκων στην εξουσία Ουκρανοί Κομμουνιστές από το Χάρκοβο κατέλαβαν το Κίεβο τον Φεβρουάριο του 1918, αλλά σύντομα εκδιώχθηκαν από στρατεύματα των Κεντρικών Δυνάμεων, οι οποίες ειδικά μετά τη συνθήκη του Μπρεστ-Λιτόφσκ στις 3 Μάρτιου του 1918 διατηρούσαν στην Ουκρανία 35 μεραρχίες. Οι Κεντρικές Δυνάμεις εκμεταλλευτήκαν τους φυσικούς πόρους της Ουκρανίας, κυρίως το σιτάρι, προκειμένου να εφοδιάσουν τα στρατεύματά τους, αλλά και τις ίδιες τις χώρες του, οι οποίες ήταν αποκλεισμένες από τον βρετανικό στόλο.
Η άνοδος στην εξουσία του Σκοροπάντσκι με την υποστήριξη των Κεντρικών Δυνάμεων εξυπηρετούσε ξεκάθαρα τα δικά τους συμφέροντα. Η εκεχειρία του Νοεμβρίου 1918 και το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου κόστισε στον Σκοροπάντσκι την απώλεια της υποστήριξης που απολάμβανε. Έναν μήνα αργότερα ξέσπασε μία στρατιωτική εξέγερση, η οποία εγκατέστησε ένα «Διευθυντήριο», του οποίου ο στρατιωτικός (και στη συνέχεια ο πολιτικός) ηγέτης ήταν ο εθνικιστής Σιμόν Πετλιούρα, ο οποίος επανίδρυσε την UNR.
Ας σημειωθεί ότι μέσα στην Ουκρανία υπήρχαν και μεγάλες αναρχικές δυνάμεις στα ανατολικά, με τον Νέστορα Μάχνο να δημιουργεί λίγο αργότερα τη δική του «ουτοπία». Επίσης, στον Καύκασο και τα ανατολικά της χώρας υπήρχε πλήθος «λευκών» δυνάμεων υπό τον στρατηγό Deniκin και τέλος στην πρώην αυστριακή Γαλικία είχε ιδρυθεί η δυτική λαϊκή ουκρανική δημοκρατία, η οποία πολεμούσε λυσσαλέα για την επιβίωσή της εναντίον του νεοανακηρυχθέντος πολωνικού κράτους.
Ο λόγος της παρέμβασης των συμμαχικών δυνάμεων ήταν συνάρτηση πολλών παραγόντων˙ αρχικά η αποπληρωμή των δανείων που είχε λάβει η τσαρική Ρωσία και τα οποία με την οκτωβριανή επανάσταση αποκηρυχθήκαν ήταν ένας πολύ σημαντικός λόγος να συνεχιστεί ο πόλεμος στο ανατολικό μέτωπο. Παρόλο που οι επεμβάσεις ξεκίνησαν μετά το τέλος του πολέμου, έπρεπε να ελεγχτεί με κάποιον τρόπο η αποχώρηση των αυστρο-γερμανικών δυνάμεων από την ανατολική Ευρώπη, ώστε να επιτευχθεί και η αποστρατικοποίησή τους. Τέλος, η στήριξη των λευκών φιλο-τσαρικών, οι οποίοι ήθελαν να συνεχίσουν τον πόλεμο κατά των Γερμανών, έδωσε την πρόφαση για αποστολή στρατιωτικής βοήθειας και δυνάμεων σε όλα τα άκρα της ρωσικής αυτοκρατορίας, ώστε να στηριχθεί ο αγώνας τους.
Στις 18 Δεκέμβριου τμήματα της γαλλικής 156ης Μεραρχίας αποβιβάζονται στην Οδησσό και ενώνονται με τις πολωνικές και «λευκές» δυνάμεις («Εθελοντικός Στρατός»). Μετά την απόβαση στην Οδησσό και του ελληνικού 34ου Συντάγματος Πεζικού δημιουργήθηκαν τρία ξεχωριστά «μέτωπα»: ένα στη Berezivka, 110 χιλιόμετρα βόρεια της Οδησσού, ένα άλλο στο Nikolaev, 100 χιλιόμετρα βορειοανατολικά της Οδησσού, και ένα τρίτο στη Χέρσωνα, 40 χιλιόμετρα νοτιοανατολικά του Νικολάεφ.
Οι επιχειρήσεις άρχισαν στη Χερσώνα, η οποία απειλούνταν τον Μάρτιο του 1919 από φιλο-μπολσεβικικές δυνάμεις, οι οποίες σάρωναν τα πάντα στο πέρασμά τους στα δυτικά με κατεύθυνση την Οδησσό. Η συμμετοχή της Ελλάδας σε αυτήν την επιχείρηση, που εγκρίθηκε από τον Βενιζέλο τον ίδιο, αρχικά με τη συμμετοχή τριών μεραρχιών (εν τέλει έγιναν δύο) επέτρεψε στην Ελλάδα να διεκδικήσει με επιτυχία εδαφικά κέρδη και άλλες ευνοϊκές διατάξεις κατά τη συνθήκη των Σεβρών.
Στο σημείο αυτό θα ήταν χρήσιμο να ρίξουμε μια ματιά στη σύνθεση των δυνάμεων:
Γαλλικές δυνάμεις
- Στρατηγός επιχείρησης Henri Berthelot (από τον Μάρτιο του 1919) στρατηγός Philippe d’Anselme
- 156η Μεραρχία Πεζικού (στρατηγός Borius)
- (μέρος) 30η Μεραρχία Πεζικού (στρατηγός Nérel)
- 16η Αποικιακή Μεραρχία Πεζικού (Στρατηγός Dessort)
Σύνολο δυνάμεων: περίπου 12.000 (αποσκελετωμένες οι μεραρχίες, όχι με το σύνολο των δυνάμεών τους)
Ελληνικό εκστρατευτικό σώμα
- Αναπληρωτής εκστρατείας: Συνταγματάρχης Τσολακόπουλος Ρέμπελλος (από 26 Μαρτίου 1919) Αντιστράτηγος Κωνσταντίνος Νίντερ
- II Μεραρχία (στρατηγός Νικόλαος Βλαχόπουλος)
- XIII Μεραρχία (στρατηγός Ιάκωβος Νεγρεπόντης)
Σύνολο δυνάμεων: 23.551 άνδρες
Δυνάμεις του λευκού Εθελοντικού Στρατού στην Ουκρανία & Κριμαία, Ιανουάριος 1919
- Ρωσική εθελοντική ταξιαρχία με έως και 2.000 άνδρες (κυρίως αξιωματικούς), με έδρα την Οδησσό υπό τη διοίκηση του στρατηγού Τσιμανόφσκι
- Ρωσικός Εθελοντικός Στρατός, ίσως μέχρι 3.000 άνδρες, εξαπλώθηκε αραιά από το κάτω μέρος του ποταμού Δνείπερου μέχρι τη Μαριούπολη στην Αζοφική Θάλασσα υπό τη διοίκηση του στρατηγού Μπορόφσκι
- Υπήρχαν και πολωνικές και ρουμανικές δυνάμεις κυρίως κοντά στην Οδησσό και στα εδάφη πέρα του Δνείστερου
Μπολσεβικικές δυνάμεις
Οι δυνάμεις υπό τον Γρηγόριεφ υπολογίζονταν στο μέγεθος μεραρχίας. Θα ήταν χρήσιμο να σημειωθεί ότι οι δυνάμεις αυτές δεν αποτελούσαν τακτικές κόκκινες δυνάμεις, γιατί ο Γρηγόριεφ είχε συμμαχήσει προσωρινά με τους μπολσεβίκους και, όπως θα φανεί αργότερα, θα τους προδώσει και θα ταχθεί με τους λευκούς.
Οι πολεμικές επιχειρήσεις θα αναλυθούν συνοπτικώς, με πρώτη την μάχη της Χερσώνας (1-10 Μάρτιου), όπου οι ελληνογαλλικές δυνάμεις, αφού οχυρωθήκαν κατά μήκος του σιδηροδρομικού σταθμού και με τη στήριξη γαλλικής μοίρας ναυτικού, υποχώρησαν στη δεύτερη γραμμή άμυνας, που ήταν το φρούριο της πόλης και τέλος οδηγήθηκαν σε αναγκαστική υποχώρηση προς το Νικόλαεφ με τις ελληνικές απώλειες στο μέτωπο αυτό να ανέρχονται σε 12 αξιωματικούς και 245 οπλίτες.
Έπειτα, το Νικολάεφ έπεσε αμαχητί, αφού υποχωρήσαν από εκεί οι δυνάμεις στις 14 Μάρτιου, λόγω της γρήγορης προέλασης των κόκκινων δυνάμεων και της πληθώρας των 10.000 Γερμανών κρατουμένων πολέμου από τη 15η Landwehr μεραρχία.
Τέλος, το μέτωπο της Μπερεζόφκας υπήρξε το σημαντικότερο μέχρι την αναγκαστική εκκένωση και της Οδησσού από τα συμμαχικά στρατεύματα. Το μέτωπο αυτό, στην πραγματικότητα, μια ασθενής αμυντική γραμμή, άρχισε να αποτελεί το επίκεντρο του ενδιαφέροντος στις 20 Φεβρουαρίου, όταν στάλθηκε ένα τάγμα από το 34ο Σύνταγμα Πεζικού στο Βασιλίνοβο (120 χλμ. βόρεια-βορειοανατολικά της Οδησσού) μαζί με κάποιες γαλλικές μονάδες.
Στις 18 Μάρτιου διεξήχθη η μάχη της Μπερεζόφκα, που κράτησε όλη τη μέρα, με τελικό αποτέλεσμα την υποχώρηση των ελληνικών δυνάμεων προς την περιοχή Σέρμπκα. Αφού δημιουργήθηκε καινούργια γραμμή άμυνας στα χωριά Καπιτάνσκα–Αλεξανδρόφσκα, οι κόκκινες δυνάμεις κατάφεραν μετά από μια ανεπιτυχή επίθεση στης 2 Απρίλιου και μετά στις 5 του μηνός να σπάσουν και αυτήν τη γραμμή άμυνας. Ο στρατηγός Νερέλ διέταξε τότε όλες οι δυνάμεις να περάσουν στη δεξιά όχθη του Δνείστερου και να εκκενώσουν την Οδησσό, προκειμένου να κρατηθεί πλέον εκεί η άμυνα της Βεσσαραβίας μαζί με ρουμανικές και πολωνικές δυνάμεις. Τελικά οι κομμουνιστές τερμάτισαν την προέλασή τους στον Δνείστερο.
Υπήρξε και κάποια σχετική αντίσταση στον ισθμό του Περέκοπ από ελληνικές και φιλο-τσαρικές δυνάμεις, αλλά η ορμή των «Κόκκινων» διέσπασε γρηγορά τη γραμμή άμυνας και οι ελληνικές δυνάμεις διέφυγαν στη Σεβαστούπολη έως την ανακωχή της 15ης Απρίλιου.
Οι συμμαχικές δυνάμεις αποχώρησαν από την Ουκρανία μέχρι το τέλος του μήνα. Παρόλα αυτά, σημειώθηκε και η γαλλική ναυτική ανταρσία με τους Γάλλους ναύτες στις 19 Απρίλιου να τάσσονται με τους φιλικά προσκείμενους στους μπολσεβίκους ντόπιους σε πορείες. Το ελληνικό σώμα αναγκάστηκε να καταστείλει τις εξεγέρσεις, ενώ στάλθηκαν και βρετανικά πλοία στην Κριμαία, ώστε να μην γίνει επεισόδιο μεταξύ των Γάλλων και των Ελλήνων.
Τα αίτια της πολύ κακής απόδοσης των συμμαχικών στρατευμάτων είναι η λιγοστή συμμετοχή δυνάμεων, η κακή λογιστική υποστήριξη και τέλος η μη σθεναρή υποστήριξη από τα φιλο-τσαρικά στρατεύματα. Επίσης, τα «κόκκινα» στρατεύματα είχαν τη στήριξη των θωρακισμένων τρένων και το αριθμητικό πλεονέκτημα, ώστε να έχουν το πάνω χέρι. Οι καταγεγραμμένες απώλειες σε ζωές ήταν περίπου 200 Γάλλοι και 400 Έλληνες. Οι περισσότεροι άφησαν την τελευταία τους πνοή εξαιτίας των κακουχιών. Οι φοβερότερες συνέπειες του πολέμου ήταν οι σφαγές και οι διωγμοί του ελληνικού στοιχείου, επειδή τάχτηκε φιλικά προς τις ελληνικές δυνάμεις και μια από τις προφάσεις της Σοβιετικής Ένωσης, ώστε να συμμαχήσει και να στηρίξει στρατιωτικά την κεμαλική Τουρκιά κατά τη μικρασιατική εκστρατεία.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Athanassiou, Phoebus (2021), Armies in Southern Russia 1918–19, Osprey Publishing
- Brinkley, George (1966), The volunteer army and allied intervention in southern Russia 1917-1921, University of Notre Dame Press
- Διεύθυνσις Ιστορίας Στρατού (1960), Το Ελληνικόν Εκστρατευτικόν Σώμα εις Μεσημβρινήν Ρωσίαν, Αθήναι
