Του Νίκου Διονυσάτου,
Τα στοιχεία της τελευταίας απογραφής, που δημοσιεύτηκαν πρόσφατα για την Ελλάδα κατέδειξαν για άλλη μια φορά το προφανές. Η Ελλάδα, όπως και πολλές άλλες χώρες της νότιας και ανατολικής Ευρώπης, αντιμετωπίζει ένα οξύ δημογραφικό πρόβλημα, με την μείωση του πληθυσμού να ανέρχεται περίπου σε 400.000 λιγότερους Έλληνες μεταξύ 2011 και 2021. Εάν υπολογίσει, μάλιστα, κανείς και τις εκτιμήσεις και των τελευταίων ετών πριν το 2011, όταν είχε ήδη ξεκινήσει για τα καλά η ελληνική κρίση χρέους, η μείωση είναι ακόμα πιο ανησυχητική, καθώς υπολογίζεται ότι, παρόλο που σήμερα μένουν στην χώρα 10.432.181 κάτοικοι περίπου, την περίοδο 2009-2010, όταν ο πληθυσμός άγγιξε το δημογραφικό του υψηλό, η χώρα πρέπει να είχε λίγο πάνω από 11 εκατομμύρια κατοίκους. Το ζήτημα, ωστόσο δεν είναι καν τα απόλυτα δημογραφικά νούμερα, αλλά το τι κρύβουν από πίσω και ποιες είναι οι διαφορετικές συνιστώσες που οδήγησαν σε αυτό το αποτέλεσμα. Και εδώ έρχεται στην συζήτηση η γειτονική μας Βουλγαρία.
Η Βουλγαρία είναι μια χώρα με βαθιά ιστορία, ισχυρή πολιτιστική ταυτότητα και κατά τα σύγχρονα χρόνια αποτέλεσε γεωστρατηγικό καταλύτη για τα Βαλκάνια. Από την δημιουργία της η Βουλγαρία, όπως και η Ελλάδα, ήταν μια φτωχή σχετικά και αγροτική ως επί το πλείστον χώρα, η οποία βάσισε το κεντρικό της αφήγημα στην εθνική της ολοκλήρωση, δηλαδή στην προσάρτηση όλων των περιοχών της ιστορικής Βουλγαρικής Αυτοκρατορίας. Καθ’ όλη την διάρκεια της σύγχρονης βουλγαρικής Ιστορίας, βρίσκει κανείς σημαντικούς παραλληλισμούς με την Ελλάδα μέχρι και τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο περίπου, αν και οι δύο παράλληλες πραγματικότητες Ελληνικής και Βουλγαρικής ιστορίας συχνά μοιάζουν με καθρέφτη. Ελλάδα και Βουλγαρία βρέθηκαν με διαφορετικούς τρόπους σε εθνική κατάπτωση τα χρόνια μετά τον Α’ Παγκόσμιο, γνώρισαν μεγάλη πολιτική αστάθεια, και τελικά κατέληξαν (στην Βουλγαρία μετά την περίοδο 1934-1935 και στην Ελλάδα μετά την περίοδο 1935-1936) στην επιβολή βάναυσων «μοναρχοφασιστικών» καθεστώτων, στην μεν Βουλγαρία με τον τσάρο Μπόρις Γ’ και στην Ελλάδα με τον Γεώργιο Β’ και τον Ιωάννη Μεταξά. Τότε, σε έναν ακόμα ιστορικό αντικατοπτρισμό, η Βουλγαρία θα συμμαχήσει αναγκαστικά με τον Άξονα, ενώ η Γιουγκοσλαβία και η Ελλάδα αντίστοιχα, παρόλο που διέθεταν εξίσου δικτατορικά φασίζουσα καθεστώτα, θα αναγκαστούν να πάνε με την μεριά των Συμμάχων.
Διαπράττοντας σειρά θηριωδιών σε Μακεδονία και Θράκη κατά την περίοδο της Κατοχής, η Βουλγαρία τελικά θα καταληφθεί από τον Κόκκινο Στρατό, τον Σεπτέμβριο του 1944, η μοναρχία θα καταρρεύσει και η χώρα θα μετατραπεί σε μια λαϊκή δημοκρατία. Έκτοτε είναι που Ελλάδα και Βουλγαρία θα διαχωριστούν πολιτικά και κοινωνικά σε μεγάλο βαθμό, και ως εκ τούτου θα πρέπει να επιστρέψω στην κύρια προβληματική αυτού του άρθρου, δηλαδή το δημογραφικό πρόβλημα των δύο χωρών.
Κατά την διάρκεια των επόμενων δεκαετιών, στην Βουλγαρία, όπως και στα περισσότερα κομμουνιστικά κράτη της ανατολικής Ευρώπης, εξακολούθησε να ανεβαίνει ο πληθυσμός, ωστόσο σταδιακά άρχισε να παρατηρείται μια σημαντική πτώση στα ποσοστά γονιμότητας των ύστερων μεταπολεμικών γενεών. Ήδη από την δεκαετία του ’80 τουλάχιστον, μια σειρά χαρακτηριστικών των κομμουνιστικών κοινωνιών, όπως ήταν η εκτεταμένη αντισύλληψη, η ραγδαία χειραφέτηση των γυναικών και η αύξηση του αστικού πληθυσμού, ανάμεσα σε άλλα, είχαν οδηγήσει τα ποσοστά γονιμότητας σε επικίνδυνο χαμηλό. Ο πληθυσμός ωστόσο εξακολούθησε να αυξάνεται κανονικά, μέχρι και το 1988 περίπου, χρονιά κατά την οποία ο βουλγαρικός πληθυσμός κατέγραψε το ιστορικό του υψηλό, λίγο πάνω από τα 9 εκατομμύρια. Το επόμενο έτος, ωστόσο, ο κομμουνιστής πρόεδρος Zhivkov που είχε κυβερνήσει επί 35 ολόκληρα χρόνια, εξαναγκάστηκε σε παραίτηση και το βουλγαρικό κομμουνιστικό καθεστώς έπεσε μαζί με τα υπόλοιπα όμοια του.
Έτσι, από το 1990, όταν έγιναν οι πρώτες πολυκομματικές εκλογές, η ακραία διαφθορά, η φτώχεια και η κυριαρχία των ολιγαρχών στην βουλγαρική κοινωνία οδήγησαν σε μια μαζική έξοδο νέων και μορφωμένων ανθρώπων προς το εξωτερικό, κάτι που στέρησε από την Βουλγαρία μια ολόκληρη γενιά. Από εκείνη την χρονιά μέχρι σήμερα, η χώρα υπολογίζεται ότι διαθέτει περίπου 2,5 με 3 εκατομμύρια λιγότερους κατοίκους, και η κατάσταση δεν δείχνει αξιόλογα σημάδια βελτίωσης. Τα ποσοστά γεννήσεων είναι κάπως βελτιωμένα, σε σχέση με τα καταθλιπτικά νούμερα που διέθετε η χώρα στα τέλη της δεκαετίας του ’90 ειδικά, ωστόσο και πάλι, ο πληθυσμός υπολογίζεται μέχρι το 2050, από τα 6.5 περίπου εκατομμύρια που βρίσκεται σήμερα, τότε να προσεγγίζει τα 5 εκατομμύρια. Και από αυτά τα 5 περίπου εκατομμύρια, ένα μεγάλο μέρος δεν θα είναι παραγωγικό, καθώς η μείωση του πληθυσμού, οδηγεί ταυτόχρονα, συχνά και στην σημαντική γήρανση του. Σαν κερασάκι στην τούρτα της δημογραφικής εξίσωσης, στην Βουλγαρία υπάρχουν εκτεταμένες κοινότητες Τούρκων και Ρομά, οι οποίες σε αντιδιαστολή με τον καθαρά βουλγαρικό πληθυσμό αναμένεται να αυξηθούν, αποκτώντας ακολούθως και ακόμα μεγαλύτερη πολιτική και κοινωνική δύναμη. Αυτό από μόνο του σαν στοιχείο δεν θα ήταν επικίνδυνο αν δεν ζούσαμε στα Βαλκάνια, όμως ειδικά στην γειτονιά μας, η Βουλγαρία μάλλον θα κληθεί να απαντήσει κάποια πολύ καίρια ερωτήματα για το μέλλον της, και σύντομα.
Οι Βούλγαροι ωστόσο δεν είναι μόνοι τους στην δημογραφική τους Οδύσσεια. Από τις 20 χώρες με το χαμηλότερο ποσοστό γονιμότητας στον κόσμο, με εξαίρεση την Ιαπωνία και την Κούβα, όλες βρίσκονται στην ανατολική και νότια Ευρώπη. Η Κροατία την περασμένη χρονιά κατέγραψε από τις μεγαλύτερες μειώσεις πληθυσμού ανάμεσα στα κράτη της Ε.Ε., από κοινού με τις Βαλτικές χώρες, ενώ και οι ακραία ξενοφοβικές ευρωπαϊκές κοινωνίες, όπως η Ουγγαρία και η Πολωνία, επίσης μαστίζονται από επικίνδυνα χαμηλά ποσοστά γεννήσεων ήδη από την κομμουνιστική τους περίοδο. Η είσοδος μάλιστα των περισσότερων από αυτές της χώρες της ανατολικής Ευρώπης στην Ε.Ε., και η ακόλουθη διευκόλυνση της μετανάστευσης, μετά τις διαδοχικές διευρύνσεις του 2004, του 2007 και του 2013, υπολογίζεται ότι έκανε τα πράγματα ακόμα χειρότερα από δημογραφικής απόψεως, αν και σαφώς βοήθησε στον οικονομικό τομέα. Αυτό το φαινόμενο αναμένεται να επαναληφθεί σύμφωνα με προβλέψεις και κατά την είσοδο της Βόρειας Μακεδονίας και της, ήδη ακραία βεβαρημένης, Αλβανίας στην Ένωση.
Το δημογραφικό πρόβλημα ωστόσο, όπως το έθεσα και αρχικώς, είναι κάτι το οποίο απασχολεί έντονα την Ελλάδα, και θα την απασχολήσει και στο μέλλον ακόμα πιο πολύ. Οι πιο δυσοίωνες προβλέψεις μιλάνε για έναν πληθυσμό 9 εκατομμυρίων κατοίκων στην Ελλάδα, περί το 2050, εκ των οποίων ένα μεγάλο μέρος όμως θα αποτελείται από γέροντες, μιας και η Ελλάδα σήμερα θεωρείται από πολλούς ειδικούς ότι έχει τον τέταρτο γηραιότερο πληθυσμό στον κόσμο, μόνο μετά την Ιταλία, την Γερμανία και την Ιαπωνία. Με μια σταθερή μείωση γεννήσεων περίπου από τις αρχές της δεκαετίας του ’80, και μια σωτήρια εισροή μεταναστών κατά τις δεκαετίες του ’90 και του ’00, οι οποίοι έσωσαν προσωρινώς την Ελλάδα από την δημογραφική κατακρήμνιση, τα πράγματα δεν φαντάζουν ιδανικά. Από το 2010, όταν για τελευταία φορά το ποσοστό γεννήσεων είχε θετικό πρόσημο, ο πληθυσμός μειώνεται ξανά και με ταχύτατους ρυθμούς, λόγω και του “brain drain” των Millenials και των Zoomers προς το εξωτερικό λόγω της κρίσης.
Μόνη ελπίδα λοιπόν, και για εμάς, και για τους Βούλγαρους, και για τους Ούγγρους ακόμα, είναι αφενός η επιστροφή ορισμένων ανθρώπων που έφυγαν, πίσω στις χώρες μας με καλύτερους οικονομικούς όρους, αλλά και η εισροή εκ νέου μεταναστών που να μπορούν να απορροφηθούν παραγωγικά σε βάθος χρόνου από την κοινωνία, βοηθώντας στην διακοπή του διαρκούς μειούμενου πληθυσμού. Οι πολιτικές βοήθειας προς τους νέους ή τους υποψήφιους γονείς είναι καλές και πρέπει να ενισχυθούν, ωστόσο όπως έχουν αποδείξει και οι προσπάθειες και σε άλλα κράτη της Ευρώπης, από μόνες τους δεν μπορούν να καλύψουν το κενό. Συνοψίζοντας λοιπόν αυτό το τεράστιο ζήτημα, μέσα από το Βουλγαρικό παράδειγμα, σε σύγκριση με την Ελλάδα, το δημογραφικό θα έπρεπε να αποτελεί πρώτη προτεραιότητα των κυβερνήσεων της Γηραιάς ηπείρου σήμερα, όχι με έναν κλειστόμυαλο και γραφικό τρόπο αντιμετώπισης, αλλά με νέες τολμηρές λύσεις προκειμένου να αποφευχθεί αυτός ο τεράστιος υπαρξιακός κίνδυνος των επόμενων δεκαετιών.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- The Unexpected Future, New Geography , διαθέσιμο εδώ
- Letter: Europe’s demographic conundrum has an African solution, Financial Times, διαθέσιμο εδώ
- Greece’s demographic issue, Η Καθημερινή, διαθέσιμο εδώ
- Demographic crisis in the Balkans, EUobserver , διαθέσιμο εδώ
- Bulgarian population shrunk over 10% in a decade, EURACTIV , διαθέσιμο εδώ
