Πολιτικές εξελίξεις στην Ελλάδα κατά την έναρξη της Μικρασιατικής Εκστρατείας τον Νοέμβριο 1920: Μία χώρα υπό διάλυση

Του Σωκράτη Κατσαρού,

Η έναρξη της Μικρασιατικής εκστρατείας έφερε την Ελλάδα όλο και πιο κοντά στην εκπλήρωση της Μεγάλης Ιδέας. Την ίδια περίοδο που το ενδιαφέρον είχε επικεντρωθεί στην προέλαση του ελληνικού στρατού στην μητροπολιτική Ελλάδα, οι εσωτερικές υποθέσεις υπήρξαν ραγδαίες και εξίσου σημαντικές.

Με το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου στις 29 Οκτωβρίου /11 Νοεμβρίου του 1918 ο Ελευθέριος Βενιζέλος, επειδή θα βρισκόταν στο Παρίσι για το πολύμηνο Συνέδριο Ειρήνης, έπρεπε να αναδιοργανώσει την κυβέρνησή του, ώστε να μπορεί ανταπεξέλθει στην ανάγκη της εύρυθμης λειτουργίας του υπουργικού συμβουλίου. Από το Υπουργείο Εξωτερικών απάλλαξε τον Νικόλαο Πολίτη, συμπεριλαμβάνοντάς τον στην ελληνική αντιπροσωπεία στο Παρίσι, τοποθετώντας τον Μιλτιάδη Νεγρεπόντη ως αναπληρωτή Υπουργό Εξωτερικών. Παράλληλα, μαζί με αυτόν μετακίνησε και τον Υπουργό Γεωργίας, τον Ανδρέα Μιχαλακόπουλο, διορίζοντάς τον ως «Υπουργό άνευ χαρτοφυλακίου», κίνηση πρωτόγνωρη για τα ελληνικά δεδομένα. Στην θέση του διορίστηκε ο Ιωάννης Τσιριμώκος. Οι κινήσεις αυτές έγιναν με βασιλικό διάταγμα στις 11/24 Νοεμβρίου του 1918. Όμως στις 30 Νοεμβρίου/13 Δεκεμβρίου, ο Μ. Νεγρεπόντης αντικαταστάθηκε από τον Αλέξανδρο Διομήδη, ο οποίος παρέμεινε αναπληρωτής Υπουργός Εξωτερικών μέχρι τις 7/20 Νοεμβρίου 1919, όταν ο Ν. Πολίτης επέστρεψε στην Ελλάδα.

Επιπλέον, η περιβόητη «Βουλή των Λαζάρων» ανέστειλε τις εργασίες της στις 2/15 Δεκεμβρίου του 1918, για να τις επανεκκινήσει σε Δ΄ Σύνοδο στις 8/21 Νοεμβρίου του 1919 μετά την επιστροφή του Βενιζέλου, διακόπτοντάς τις και πάλι στις 12/25 Μαΐου του 1920, μέχρι να τις επανεκκινήσει για μια ακόμα φορά στις 12/25 Αυγούστου του 1920. Η Βουλή αυτή προϋπήρχε από τις 18/31 Μαΐου του 1915 και η ζωή της παρατάθηκε με το πρώτο Αναγκαστικό Διάταγμα στις 15^ης/28^ης Μάϊου του 1919. Ακολούθησαν άλλα τρία παρόμοια διατάγματα στις 15/28 Νοεμβρίου του 1919, στις 11/24 Μαρτίου του 1920 και στις 16/29 Ιουνίου του 1920, μέχρι τελικά να διαλυθεί στις 28 Αυγούστου/10 Σεπτεμβρίου του 1920.

Τα τέσσερα διατάγματα παραβίαζαν ξεκάθαρα το Σύνταγμα, όμως η υλοποίησή τους αιτιολογήθηκε από το κλίμα αστάθειας που υπήρχε στην ευρύτερη περιοχή και τη μη επίσημη υπογραφή ειρήνης με την Οθωμανική αυτοκρατορία. Η υπογραφή της Συνθήκης των Σεβρών (28 Ιουλίου/10 Αυγούστου 1920) συνέβαλε στο τέλος της Βουλής των Λαζάρων και ο Βενιζέλος, έχοντας δεσμευτεί με τα πεπραγμένα του, οδηγήθηκε στην προκήρυξη εκλογών την 19^η Οκτωβρίου/1^η Νοεμβρίου του 1920.

Την περίοδο των συνεδριάσεων της Δ΄ Συνόδου παρατηρούνται σημαντικές, ιστορικής σημασίας, εξελίξεις. Συγκεκριμένα, στη συνεδρίαση της 10^ης/23^ης Νοεμβρίου του 1919 ο Έλληνας πρωθυπουργός διαβεβαίωσε την εθνική αντιπροσωπεία ότι σε περίπτωση υπογραφής συνθήκης ειρήνης με την ηττημένη Οθωμανική Αυτοκρατορία η υπάρχουσα Βουλή θα διαλυθεί και θα διεξαχθούν εκλογές. Έχοντας προηγηθεί η επικύρωση των Συνθηκών των Βερσαλλιών, του Αγίου Γερμανού και του Νεϊγύ, στο κοινοβούλιο ύστερα από κατάθεση του Νικολάου Πολίτη εκκρεμούσε η συνθήκη ειρήνης με την Τουρκία.

Η διάλυση της Βουλής θα συνεπαγόταν και την άρση του στρατιωτικού νόμου που είχε επιβληθεί τον Ιούνιο του 1917 μετά την επιστροφή του Βενιζέλου στην Αθήνα. Υπό καθεστώς στρατιωτικού νόμου γίνονταν έκτακτα στρατοδικεία εις βάρος στελεχών και υποστηρικτών της πρώην φιλοβασιλικής κυβέρνησης των Αθηνών. Η διασημότερη δίκη εξ αυτών ήταν αυτή «των Γενικών Επιτελών», στην οποία ανώτατοι αξιωματικοί του Γενικού Επιτελείου Στρατού, μεταξύ αυτών οι Βίκτωρ Δούσμανης και Ιωάννης Μεταξάς, κατηγορήθηκαν για την αδράνειά τους κατά τη στρατιωτική διείσδυση των Κεντρικών Δυνάμεων στη Μακεδονία. Όμως αμνηστεύτηκαν τον Οκτώβρη του 1920 με τη λήξη του στρατιωτικού νόμου.

Στο μεταξύ, μια άλλη δίκη, αυτή των «Επιστράτων» παραλίγο να οδηγήσει σε ρήξη τον Ελευθέριο Βενιζέλο με τον Βασιλιά Αλέξανδρο, υιό και διάδοχο του Κωνσταντίνου από το 1917. Συγκεκριμένα, στις 8/21 Μαΐου του 1919 σε συνεδρίαση στρατοδικείου ο βασιλικός επίτροπος Ιωάννης Κούνδουρος εξύβρισε τον έκπτωτο Κωνσταντίνο, προκαλώντας την οργή του Αλέξανδρου. Τελικά, ύστερα από τη διαμαρτυρία του προς τον Βενιζέλο μέσω μιας σειράς τηλεγραφημάτων η ένταση αμβλύνθηκε.

Ωστόσο, οι σχέσεις μεταξύ τους δοκιμάστηκαν ξανά, όταν ο Αλέξανδρος αποφάσισε να παντρευτεί μυστικά την Ασπασία Μάνου με μοργανατικό γάμο στις 22 Οκτωβρίου/4 Νοεμβρίου του 1919. Ο γάμος αυτός δεν εγκρίθηκε από τον Ελευθέριο Βενιζέλο, καθώς επιθυμούσε βασιλικό γάμο με πριγκίπισσα βρετανικού οίκου ύστερα από παρότρυνση των Βρετανών, οι οποίοι ήθελαν δυναστικά πατήματα στη χώρα. Μολονότι διαφωνούσε, ο Βενιζέλος τελικά αποδέχτηκε τον γάμο, για να μην παραιτηθεί ο βασιλιάς, προκαλώντας έτσι δυναστική κρίση, αφού δεν υπήρχε άλλος διάδοχος πέρα από τον πρίγκηπα Παύλο, ο οποίος, ωστόσο, είχε απαρνηθεί τον θρόνο. Αυτή η υποχώρηση ίσως έκρυβε και βρετανικό δάκτυλο, αφού μετά από δεύτερες σκέψεις οι Βρετανοί θεώρησαν ότι μια δυναστική κρίση θα έφερνε την Ελλάδα χωρίς βασιλικό οίκο και πιο κοντά στην επιρροή της αβασίλευτης γαλλικής δημοκρατίας.

Δύο μέρες μετά την υπογραφή της συνθήκης των Σεβρών, ο Ελευθέριος Βενιζέλος τραυματίστηκε από πυροβολισμούς έξω από τρένο στο Παρίσι. Οι δράστες ήταν οι απότακτοι αξιωματικοί Απόστολος Τσερέπης και Γεώργιος Κυριάκης. Ο Έλληνας πρωθυπουργός νοσηλεύτηκε μερικές ημέρες και επέστρεψε στην Αθήνα με το θωρηκτό «Αβέρωφ» στις 4 Αυγούστου/17 Αυγούστου 1920. Η είδηση της επίθεσης προκάλεσε στις 18/31 Ιουλίου στην Αθήνα επεισόδια από φανατικούς οπαδούς των Φιλελευθέρων, γνωστά ως «Ιουλιανά», στοχοποιώντας γραφεία εφημερίδων και κατοικίες της Αντιπολίτευσης, ενώ το απόγευμα  δολοφονήθηκε ο Ίων Δραγούμης από άνδρες του φιλοκυβερνητικού Τάγματος «Ασφαλείας».

Στις 12/25 Αυγούστου, η Βουλή συνήλθε για την Ε΄ και τελευταία της σύνοδο και στην πρώτη της συνεδρίαση ο Πρόεδρός της Θεμιστοκλής Σοφούλης ενέκρινε με ψήφισμα τον Βενιζέλο ως «Ευεργέτη και Σωτήρα της Πατρίδας». Έπειτα, ο Βενιζέλος κατέθεσε προς επικύρωση τις συνθήκες της Τουρκίας-Συμμάχων, της Ελλάδας-Συμμάχων για τη Δυτική Θράκη, της Ελλάδας-Ιταλίας για τα Δωδεκάνησα και τη Συνθήκη για την προστασία των μειονοτήτων.

Παράλληλα, κατατέθηκε η κυβερνητική πρόταση για τις υπό αναθεώρηση από την προσεχή Βουλή διατάξεις του Συντάγματος του 1911. Αναθεωρήσεις έγιναν στο άρθρο 31 για τη ρύθμιση της βασιλικής προνομίας διορισμού και παύσεως υπουργών, στο άρθρο 32 για την έγκριση της Βουλής σε περιπτώσεις βασιλικών αποφάσεων για την κήρυξη πολέμου και την διαχείριση των ενόπλων δυνάμεων εν καιρώ εχθροπραξιών. Επιπλέον, αναθεωρήσεις έγιναν στο άρθρο 37 για τον καθορισμό των όρων ασκήσεως του δικαιώματος της διάλυσης του κοινοβουλίου, στο άρθρο 45 για τη ρύθμιση της διαδοχής του θρόνου μετά την έξωση του Κωνσταντίνου, στο άρθρο 68 για τη δημιουργία ξεχωριστών εκλογικών συλλογικοτήτων για ελληνικής υπηκοότητας μουσουλμάνους και Εβραίους και, τέλος, στο άρθρο 105 για την περίληψη μεταβατικής διάταξης σε ζητήματα των Νέων Χωρών και των μειονοτήτων.

Πριν τη διάλυσή της, η Βουλή ψήφισε τους νόμους 2484 και 2485 για την ψηφοφορία των εν εκστρατεία μελών των ενόπλων δυνάμεων και για τις βουλευτικές εκλογές στη Θράκη αντίστοιχα, που τροποποιούσαν το σύστημα εκλογών, και τον νόμο 2492, καλύπτοντας τα κενά του 2485. Αξίζει να σημειωθεί και η ψήφιση άλλων νόμων εντός του 1920. Μερικοί από αυτούς ήταν ο νόμος 2052, με τον οποίο κωδικοποιούνταν τα διατάγματα απαλλοτρίωσης των τσιφλικιών, και οι νόμοι 2112, 2269, 2270, 2271, 2272, 2274 και 2275, που κατοχύρωναν μια σειρά διευρυμένων εργατικών δικαιωμάτων.

Τον Οκτώβριο του 1920 η σίγουρη νίκη του Βενιζέλου επισκιάστηκε από τον θάνατο, λόγω σηψαιμίας του βασιλιά Αλεξάνδρου μετά από το δάγκωμα μαϊμούς στο Τατόι. Η δυναστική κρίση δεν αποφεύχθηκε και σε συνδυασμό με τη γενικότερη απογοήτευση των πολιτών προς τον στρατιωτικό νόμο, την κούραση των στρατιωτών μετά από 8 χρόνια πολέμου και την υπονόμευση των κοινοβουλευτικών θεσμών οδήγησε τελικά στην εκλογική ήττα του.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Συλλογικό (1978), Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Νεότερος Ελληνισμός από το 1913 έως το 1941, Τ. ΙΕ΄, Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών Α.Ε.
• Koliopoulos, John & Veremis, Thanos (2010), Modern Greece, A History since 1821, John Wiley and Sons Ltd
• Llewellyn-Smith, Michael (2009), Το Όραμα της Ιωνίας, Η Ελλάδα στη Μικρά Ασία 1919-1922, Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Τραπέζης