Του Θεόδωρου Δημούδη,
Όπως είδαμε στο προηγούμενο άρθρο, υπάρχουν πολλά είδη ναρκωτικών με διαφορετικές επιδράσεις στον οργανισμό, που μπορούν να δρουν ως ηρεμιστικά, διεγερτικά και παραισθησιογόνα. Η ψυχοτρόπος δράση αυτών των ουσιών οφείλεται στο ότι μπορούν να επηρεάζουν το Κεντρικό Νευρικό Σύστημα, αλλάζοντας σημαντικά τη δομή «εγκεφαλικών κυκλωμάτων» και προκαλώντας, έτσι, τον εθισμό. Μάλιστα, οι αλλαγές αυτές είναι τόσο μεγάλες, ώστε η τοξικομανία να αντιμετωπίζεται πλέον ως μια ψυχιατρική διαταραχή, η οποία ορίζεται συνήθως ως «χρόνια και υποτροπιάζουσα εγκεφαλική νόσος».
Είναι σύνηθες αρκετοί τοξικομανείς να επιθυμούν και να προσπαθούν να διακόψουν τη χρήση ουσιών, αλλά παρόλα αυτά να μην μπορούν, κι ας έχουν βιώσει όλες τις αρνητικές συνέπειες. Σε αυτήν την περίπτωση, έχουν φτάσει στο στάδιο του εθισμού. Ως εθισμός ορίζεται η συνεχής και καταναγκαστική κατανάλωση μιας ουσίας ή η εκδήλωση μιας συμπεριφοράς, παρά τη βλάβη που προκαλεί στον εαυτό μας ή/και στους άλλους. Ο εθισμός έχει τόσο ψυχολογική όσο και σωματική διάσταση, με την πρώτη να αναφέρεται στις γνωστικές και συναισθηματικές συμπεριφορές, όπως η εμμονή, το άγχος και η παραγκώνιση των καθημερινών ασχολιών για τη χρήση της εξαρτησιογόνου ουσίας και με τη δεύτερη να εστιάζει στις σωματικές επιπτώσεις που εκφύονται από τη μη χρήση αυτής, όπως η ναυτία, ο έμετος, η διάρροια και οι επιληπτικές κρίσεις.
Το σύστημα ανταμοιβής και η ντοπαμίνη
Σύμφωνα με τις περισσότερες νευροβιολογικές έρευνες, όλα σχεδόν τα ναρκωτικά που οδηγούν τους ανθρώπους σε εθισμό αυξάνουν την έκλυση του νευροδιαβιβαστή ντοπαμίνη, οδηγώντας, έτσι, στην επαναλαμβανόμενη ενεργοποίηση του συστήματος ανταμοιβής. Ειδικότερα, το σύστημα ανταμοιβής είναι ένα σύνολο εγκεφαλικών δομών (προμετωπιαίος λοβός, αμυγδαλή, επικλινής πυρήνας, ιππόκαμπος) που επιτρέπει στους ανθρώπους τη συσχέτιση ορισμένων καταστάσεων με την ευχαρίστηση και, κατ’ επέκταση, τη μάθηση και ανάμνηση των συνθηκών που προκάλεσαν αυτό το ευφορικό συναίσθημα. Για παράδειγμα, το φαγητό, η μουσική, η ερωτική δραστηριότητα, οι προσωπικές επιτυχίες είναι καταστάσεις που προκαλούν ευχαρίστηση, παρακινώντας το σύστημα ανταμοιβής και διεγείροντας, έτσι, τη μάθηση και επανάληψη αυτών των δράσεων. Σε κάθε περίπτωση, το αίσθημα ανταμοιβής προκαλείται από την απελευθέρωση ντοπαμίνης στον επικλινή πυρήνα από τους ντοπαμινεργικούς νευρώνες, οι οποίοι νευρώνουν πολλές εγκεφαλικές περιοχές που σχετίζονται με τη συμπεριφορά, τη διάθεση, τη μάθηση, τα όνειρα και τη συγκέντρωση. Το βασικό στοιχείο που θα πρέπει να καταλάβουμε είναι ότι μια ναρκωτική ουσία θα προκαλέσει έναν ταχύτατο κατακλυσμό ντοπαμίνης στον επικλινή πυρήνα και όσο περισσότερη ντοπαμίνη απελευθερώνεται, τόσο μεγαλύτερο θα είναι το αίσθημα ευφορίας που θα βιωθεί και τόσο μεγαλύτερη θα είναι η επιθυμία για επανάληψη του προκειμένου βιώματος.
Ανοχή και Στέρηση
Τα περισσότερα νευροβιολογικά μοντέλα για τον εθισμό υποστηρίζουν πως η εξάρτηση από τα ναρκωτικά οφείλεται στην τροποποίηση των κινητικών αποκρίσεων και στην αυξημένη έκλυση ντοπαμίνης. Αυτή η απορρύθμιση αντιστοιχεί είτε στην αυξημένη δραστικότητα των ντοπαμινεργικών νευρώνων προς συγκεκριμένα ερεθίσματα που σχετίζονται με την πρόκληση ευχαρίστησης και εξάρτησης από το προϊόν, είτε στην υποβάθμιση της λειτουργίας σηματοδότησης από τη ντοπαμίνη και τη μείωση της δραστηριότητας της ανταμοιβής στην εγκεφαλική οδό. Η μακροχρόνια χρήση ναρκωτικών οδηγεί τον εγκέφαλο στην προσαρμογή του στην αυξημένη συγκέντρωση της ντοπαμίνης, μειώνοντας, έτσι, τον αριθμό των υποδοχέων ντοπαμίνης. Συνεπώς, η επαναλαμβανόμενη έκθεση σε παρόμοια ερεθίσματα ευχαρίστησης μειώνει το αίσθημα ανταμοιβής, με αποτέλεσμα ο χρήστης να χρειάζεται όλο και μεγαλύτερη δόση, για να έχει το ίδιο αποτέλεσμα. Η ανάγκη περισσότερης ουσίας για την επίτευξη της ευχαρίστησης ή η μείωση της ικανοποίησης σε μια δεδομένη δόση ονομάζεται ανοχή. Η ανοχή θεωρείται ένας ιδιαίτερα σημαντικός παράγοντας στην ανάπτυξη του εθισμού, αφού μας οδηγεί στην αναζήτηση ολοένα και αυξανόμενης ντοπαμινεργικής διέγερσης. Το άτομο νιώθει ψυχικά κενό και δεν μπορεί να απολαύσει πράγματα που κάποτε του έφερναν ευχαρίστηση. Η ντοπαμίνη οδηγεί τον εγκέφαλο να επαναλάβει τη χρήση ναρκωτικών για να αισθανθεί ξανά καλά, με το άτομο, εντέλει, να χρειάζεται φάρμακα για να αισθάνεται απλώς φυσιολογικά. Δηλαδή, με την παρατεταμένη και επαναλαμβανόμενη έκθεση σε ευχάριστα ερεθίσματα, το χαμηλότερο όριο επίτευξης ευχαρίστησης αυξάνεται, ενώ η ικανότητα ανοχής του πόνου και της δυσφορίας μειώνεται.
Υπό φυσιολογικές συνθήκες, η ντοπαμίνη εκλύεται, όταν μια εμπειρία ανταμοιβής είναι νέα, καλύτερη από την αναμενόμενη ή απρόσμενη. Στις περιπτώσεις αυτές, η έκλυση ντοπαμίνης βοηθά το άτομο να απομνημονεύσει τα σήματα που αναγγέλλουν την ανταμοιβή. Ως εκ τούτου, όταν το σύστημα ντοπαμίνης υπερδιεγείρεται λόγω της χρήσης ναρκωτικών, η επιθυμία επανάληψης της συγκεκριμένης εμπειρίας μπορεί να επικρατήσει σε βάρος άλλων σημαντικών στοχοθετημένων δραστηριοτήτων και να οδηγήσει σε σύνδρομο στέρησης. Ο εγκέφαλος κωδικοποιεί τις σχετιζόμενες μνήμες ανταμοιβής μακροπρόθεσμα, αλλάζοντας το σχήμα και το μέγεθος των νευρώνων που παράγουν ντοπαμίνη. Έτσι, τμήματα των νευρώνων, όπως οι δενδρίτες, γίνονται μακρύτεροι και περισσότεροι, ως απόκριση σε ερεθίσματα υψηλής ντοπαμίνης. Αυτές οι αλλαγές μπορεί να διαρκέσουν μια ζωή και να επιμείνουν πολύ, αφότου η ουσία δεν είναι πλέον διαθέσιμη. Επομένως, δεν μπορούμε να ξεχάσουμε μαθήματα ευχαρίστησης και πόνου ακόμα κι όταν το θέλουμε, διότι τα σχετικά ερεθίσματα χαράσσονται πολύ ισχυρά στη μνήμη. Αυτή είναι και η αιτία που ο εθισμός σε μια ουσία προκαλεί σταδιακή άρση του ενδιαφέροντός μας από άλλα ευνοϊκά ερεθίσματα, αλλά και που οδηγεί σε έντονα ψυχικά και σωματικά συμπτώματα στέρησης, που επιβάλλουν τη λήψη του εξαρτησιογόνου παράγοντα.
Έντονη επιθυμία και παρορμητισμός
Σύμφωνα με πρόσφατες μελέτες, δύο άλλοι νευροδιαβιβαστές που παίζουν ρόλο στην εξάρτηση από τα ναρκωτικά είναι η νοραδρεναλίνη και η σεροτονίνη, οι οποίες ευθύνονται για την προσοχή και τον έλεγχο της επιθυμίας. Συγκεκριμένα, οι νοραδρενεργικοί και σεροτονινεργικοί νευρώνες αλληλοπεριορίζουν τη δραστηριότητά τους, με τη λήψη των ναρκωτικών, όμως, να διαταράσσει αυτήν τη ρύθμιση. Έτσι, σε βάθος χρόνου, οι εν λόγω νευρώνες γίνονται αυτόνομοι και υπερευαίσθητοι σε εξωτερικά ερεθίσματα, γεγονός που εξηγεί τις δυσλειτουργίες στην ανάπτυξη κινήτρων και στην ικανότητα αναστολής των παρορμήσεων.
Στους τοξικομανείς, επίσης, η πλαγιοραχιαία περιοχή του προμετωπιαίου φλοιού, η οποία αποτελεί κέντρο γνωστικών λειτουργιών του ανθρώπου, αναστέλλεται. Το αποτέλεσμα είναι να επικρατεί η οδός της αμυγδαλής, που είναι υπεύθυνη για τη μνήμη των συνθηκών ανταμοιβής και της ψυχαναγκαστικής συμπεριφοράς αναζήτησης ουσιών. Άρα, το άτομο δεν μπορεί να αντισταθεί στην έντονη επιθυμία λήψης κι άλλης ουσίας.
Τεχνικές αντιμετώπισης της εξάρτησης
Το πρωτόκολλο θεραπείας εξαρτημένων ανθρώπων περιλαμβάνει έναν συνδυασμό φαρμακολογικής και ψυχοκοινωνικής αγωγής. Τα φάρμακα που χρησιμοποιούνται συνήθως μπορεί να αναστέλλουν τη δράση του ναρκωτικού, να το καθιστούν δυσάρεστο ή να το αντικαθιστούν με μια λιγότερο επιβλαβή εκδοχή του. Επιπλέον, αναπτύσσονται νέες θεραπείες που στοχεύουν στο ντοπαμινεργικό σύστημα, όπως και ανοσοθεραπείες με τη μορφή εμβολίων που δεσμεύουν στο αίμα ουσίες, όπως η νικοτίνη και η ηρωίνη. Σε πιο ακραίες μορφές πάλι, χρησιμοποιούνται, επίσης, νευροχειρουργικές επεμβάσεις, εγκεφαλική διέγερση με εισαγωγή ηλεκτροδίων στον πρόσθιο κεντρικό λοβό, αλλά και μαγνητική διέγερση του κρανίου, με στόχο την ενίσχυση ή την αναστολή της διέγερσης των νευρώνων.
Συνοψίζοντας, τα ναρκωτικά προσφέρουν μια πρόσκαιρη αίσθηση ευχαρίστησης και διασκέδασης, η οποία, μάλιστα, επιφέρει δυσάρεστες επιπτώσεις στην ψυχική και σωματική υγεία, οδηγώντας σε έναν φαύλο κύκλο αναζήτησης της επόμενης δόσης. Είναι αναγκαίο να κατανοήσουμε όλοι, και ιδιαίτερα οι νέοι, πως τα ναρκωτικά δεν αποτελούν καταφύγιο των προβλημάτων της καθημερινότητας, αλλά πηγή πιο δύσκολων και μη ελεγχόμενων καταστάσεων. Άλλωστε, απαραίτητη προϋπόθεση για να νιώθει κάποιος ευτυχισμένος είναι η ελευθερία και η αυτοδιάθεση, αγαθά, δηλαδή, που εξαλείφονται από το καθεστώς αβουλίας και προσκόλλησης που επιβάλλει η κατανάλωση εξαρτησιογόνων ουσιών.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Εθισμός, εξαρτήσεις και το κυνήγι της ντοπαμίνης, kalimeristherapist.com. Διαθέσιμο εδώ
- Νευροβιολογική έρευνα για τα ναρκωτικά: ζήτημα δεοντολογίας και πολιτικής, Δελτίο του Ευρωπαϊκού Κέντρου Παρακολούθησης Ναρκωτικών και Τοξικομανίας emcdda.europa.eu. Διαθέσιμο εδώ
- Το σύστημα ανταμοιβής του εγκεφάλου: Πως λειτουργεί;, meygeia.gr. Διαθέσιμο εδώ
- What is Psychological Dependence?, americanaddictioncenters.org. Διαθέσιμο εδώ
