Η βιοτεχνολογία των βιο-ομοειδών φαρμάκων και η συνεισφορά τους στην υγεία

Της Ταξιαρχίας Κοζπή,

Είναι δυνατόν να ειπωθεί ότι τα βιολογικά φάρμακα αποτελούν ένα από τα σπουδαιότερα βιοτεχνολογικά εργαλεία στην αντιμετώπιση χρόνιων ασθενειών, όπως ο καρκίνος, οι αυτοάνοσες διαταραχές, αλλά και οι ανίατες αιματολογικές ασθένειες. Η επιστήμη της βιοτεχνολογίας, ως τεχνολογία βασιζόμενη σε βιολογικά συστήματα, ζώντες οργανισμούς ή συστήματα ζώντων οργανισμών (γονίδια ή ένζυμα) για τη δημιουργία ενός ειδικού προϊόντος έχει αλλάξει το ρου της ιατρικής θεραπευτικής, προσφέροντας μία πληθώρα καινοτόμων θεραπειών και χαρίζοντας ελπίδα σε εκατομμύρια ασθενείς παγκοσμίως. Η βιοτεχνολογία χρησιμοποιεί τα εργαλεία και τα όπλα του ίδιου του ανθρώπινου σώματος, για να καταπολεμήσει τις ασθένειες (Prugnaud J., Trouvin H.).

Βιολογικά Φάρμακα: Επισκόπηση

Σύμφωνα με την Οδηγία 2001/83/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 6^ης Νοεμβρίου 2001 περί κοινοτικού κώδικα για τα φάρμακα που προορίζονται για ανθρώπινη χρήση, ως βιολογικό φαρμακευτικό προϊόν ορίζεται ένα προϊόν του οποίου η δραστική ουσία είναι βιολογική και παράγεται ή εξάγεται από βιολογική πηγή. Προκειμένου να χαρακτηριστεί και να προσδιοριστεί η ποιότητα της δραστικής ουσίας, διεξάγεται συνδυασμός βιολογικών και φυσικοχημικών δοκιμών.

Σε αντίθεση, λοιπόν, με τα παραδοσιακά φάρμακα, τα οποία παρασκευάζονται με χημική σύνθεση, τα βιολογικά παράγονται με βιοσύνθεση σε ζωντανά κύτταρα και οι δραστικές ουσίες που περιέχουν προέρχονται από βιολογικές πηγές, όπως ζωντανά κύτταρα ή και ζώντες οργανισμούς. Οι δραστικές ουσίες των βιολογικών φαρμάκων αποτελούνται κυρίως  από πρωτεΐνες που ποικίλλουν ως προς το μέγεθος και την πολυπλοκότητα της δομής τους, περιλαμβάνοντας απλές πρωτεΐνες (π.χ. ινσουλίνη, αυξητική ορμόνη) έως και πιο σύνθετες (π.χ. παράγοντες πήξης). Αναμφισβήτητα, λόγω του ότι πρόκειται για βιολογική διαδικασία, η παραγωγή των βιολογικών φαρμάκων είναι πιο περίπλοκη σε σύγκριση με τα μόρια που προέρχονται από χημικές διαδικασίες.

Τα περισσότερα βιολογικά φάρμακα δημιουργούνται με βιοτεχνολογικές μεθόδους, με τη χρήση εξελιγμένων κυτταρικών συστημάτων και τεχνολογίας ανασυνδιασμένου DNA. Πρόκειται για τεχνολογία που αφορά τον συνδυασμό αλληλουχιών DNA ή διαφορετικά, το σύνολο των τεχνικών με τις οποίες γίνεται η μεταφορά γενετικού υλικού από έναν οργανισμό σε άλλον, όπως για παράδειγμα η εισαγωγή ενός γονιδίου για την παραγωγή μίας θεραπευτικής πρωτεΐνης.

Σε αυτό το σημείο αξίζει να τονιστεί η μεταβλητότητα των βιολογικών φαρμάκων. Τα βιολογικά φάρμακα, όπως έχει προαναφερθεί, προέρχονται από ζώντες οργανισμούς, οι οποίοι είναι εκ φύσεως μεταβλητοί. Επομένως, η δραστική ουσία στο τελικό βιολογικό φάρμακο είναι εφικτό να διαθέτει έναν εγγενή βαθμό ελάσσονος μεταβλητότητας (μικροετερογένεια). Αυτή η ελάσσονα μεταβλητότητα πρέπει να παραμένει εντός αποδεκτού εύρους τιμών, ώστε να εγγυάται σταθερό επίπεδο ασφάλειας και αποτελεσματικότητας. Άλλωστε, πάντοτε εφαρμόζονται αυστηροί έλεγχοι ώστε να εξασφαλίζεται ότι, παρά τη μεταβλητότητα, υπάρχει ομοιογένεια μεταξύ των παρτίδων και ότι οι διαφορές δεν επηρεάζουν την ασφάλεια ή την αποτελεσματικότητα του τελικού προϊόντος.

Βιο-ομοειδή Φάρμακα

Τα βιολογικά φάρμακα, δυστυχώς, δημιουργούν οικονομική επιβάρυνση στα εθνικά συστήματα υγείας τόσο των αναπτυσσόμενων, όσο και των ανεπτυγμένων χωρών και εμποδίζουν την κάλυψη των ασθενών που τα έχουν ανάγκη. Αυτό συμβαίνει λόγω του υψηλού κόστους ανάπτυξής τους, το οποίο γίνεται εμφανές και στην τελική τους τιμή. Τα βιο-ομοειδή φάρμακα, λοιπόν, έρχονται για να αντιμετωπίσουν αυτήν ακριβώς την ανάγκη: να μειώσουν το κόστος θεραπείας, καθιστώντας βιώσιμα και αποδοτικά τα εθνικά συστήματα υγείας των χωρών και επιτρέποντας την πρόσβαση μεγαλύτερου αριθμού ασθενών σε καινούργιες, καινοτόμες, αλλά και ταυτόχρονα πιο ακριβές θεραπείες. Κατά αυτό τον τρόπο, οι εταιρείες των φαρμάκων αναφοράς χάνουν την αποκλειστικότητα των παλαιών φαρμάκων και έχουν το κίνητρο να αναπτύξουν νέες, επαναστατικές θεραπείες.

Βιο-ομοειδές φάρμακο είναι ένα φάρμακο με μεγάλο βαθμό ομοιότητας με άλλο βιολογικό φάρμακο που κυκλοφορεί ήδη στην αγορά της Ε.Ε. (το λεγόμενο φάρμακο αναφοράς). Τα βιο-ομοειδή παρασκευάζονται δηλαδή βασιζόμενα σε βιολογικά φάρμακα, με τη χρήση των πληροφοριών από κλινικές δοκιμές στις οποίες τα βιολογικά φάρμακα έχουν προηγουμένως υποβληθεί. Αφού λήξει η περίοδος Προστασίας της Ευρεσιτεχνίας των βιολογικών φαρμάκων, οι φαρμακευτικές εταιρίες έχουν το δικαίωμα να χρησιμοποιήσουν τις πληροφορίες και τα δεδομένα από αυτά τα βιολογικά προϊόντα για την παρασκευή φαρμάκων με παρόμοιο κλινικό αποτέλεσμα. Με τον όρο «Προστασία Ευρεσιτεχνίας» εννοείται η περίοδος κατά την οποία το φάρμακο προστατεύεται από το δίπλωμα ευρεσιτεχνίας (πατέντα), το αποκλειστικό, δηλαδή, δικαίωμα που δίδεται σε φαρμακευτική εταιρεία για την προστασία ενός θεραπευτικού φαρμάκου.

Δεδομένου ότι τα βιο-ομοειδή φάρμακα ανήκουν στην κατηγορία των βιολογικών φαρμάκων, ισχύουν για αυτά όλα τα χαρακτηριστικά που αφορούν τα βιολογικά φάρμακα.

Ειδικά Χαρακτηριστικά των Βιο-ομοειδών Φαρμάκων

• Μεγάλος βαθμός ομοιότητας με το φάρμακο αναφοράς: Το Βιο-ομοειδές διαθέτει βιολογικές, φυσικές και χημικές ιδιότητες που μοιάζουν σε μεγάλο βαθμό με τις αντίστοιχες ιδιότητες του φαρμάκου αναφοράς.
• Απουσία ουσιαστικών διαφορών από κλινικής άποψης σε σύγκριση με το φάρμακο αναφοράς: Οι κλινικές μελέτες που επιτρέπουν την κυκλοφορία ενός βιο-ομοειδούς πιστοποιούν ότι οι τυχούσες διαφορές δεν έχουν επιπτώσεις στην ασφάλεια και στην αποτελεσματικότητά του.
• Η μεταβλητότητα του βιο-ομοειδούς διατηρείται εντός αυστηρά καθορισμένων ορίων: Η ελάσσονα μεταβλητότητα γίνεται αποδεκτή, μόνο όταν οι επιστημονικές ενδείξεις δείχνουν ότι δεν επηρεάζεται η ασφάλεια και η αποτελεσματικότητα του βιο-ομοειδούς. Μάλιστα, το επιτρεπτό εύρος τιμών της μεταβλητότητας για ένα βιο-ομοειδές φάρμακο είναι το ίδιο με αυτό που επιτρέπεται μεταξύ των παρτίδων του φαρμάκου αναφοράς.
• Ίδια αυστηρά πρότυπα ποιότητας, ασφάλειας και αποτελεσματικότητας: Τα βιο-ομοειδή εγκρίνονται σύμφωνα με τα ίδια αυστηρά πρότυπα ποιότητας, ασφάλειας και αποτελεσματικότητας που εφαρμόζονται για οποιοδήποτε άλλο φάρμακο.

Το φάρμακο αναφοράς ή καινοτόμο φάρμακο ή αρχικό φάρμακο, ή πρωτότυπο φάρμακο είναι το φάρμακο που έχει υποβληθεί σε τρείς ή περισσότερες φάσεις αυστηρών κλινικών δοκιμών (μελετών που έχουν ως σκοπό να διερευνήσουν την αποτελεσματικότητα και τη θεραπευτική δράση του φαρμάκου) για διάστημα περίπου δύο δεκαετιών και έχει λάβει άδεια από επίσημες ρυθμιστικές αρχές (EMA, FDA) για κυκλοφορία στην αγορά και χρήση από επαγγελματίες υγείας σε ασθενείς.

Γιατί τα Βιο-ομοειδή δεν θεωρούνται γενόσημα φάρμακα;

Ένα βιο-ομοειδές δεν θεωρείται γενόσημο ενός βιολογικού φαρμάκου. Τα γενόσημα φάρμακα είναι «αντίγραφα» των φαρμάκων αναφοράς, υπό την έννοια ότι περιλαμβάνουν την ίδια ποσότητα των ίδιων δραστικών ουσών και χορηγούνται μέσω της ίδιας οδού, π.χ. από το στόμα ή μέσω ένεσης, και στην ίδια δόση με τα φάρμακα αναφοράς.

Γιατί, όμως, ένα βιο-ομοειδές να μην θεωρείται γενόσημο; Τα βιο-ομοειδή προέρχονται από βιολογική πηγή και έχουν πολυπλοκότερη δομή σε αντίθεση με τα γενόσημα, τα οποία παράγονται συνήθως με χημική σύνθεση και είναι κυρίως μικρότερα μόρια. Η βασική, όμως, αιτία έγκειται στην φυσική μεταβλητότητα των βιολογικών φαρμάκων. Αυτή, σε συνδυασμό με την σύνθετη διαδικασία παρασκευής ενός βιολογικού φαρμάκου, δεν επιτρέπουν την πιστή αντιγραφή της μοριακής μικροετερογένειας. Κατά αυτόν τον τρόπο, ένα βιο-ομοειδές δεν μπορεί να αποτελεί πιστό αντίγραφο ενός βιολογικού φαρμάκου.

Τα βιο-ομοειδή προσφέρουν εξοικονόμηση του κόστους, αφού εισάγονται στην αγορά σε τιμή χαμηλότερη του φαρμάκου αναφοράς τους. Αυτό, εν μέρει, οφείλεται και στο ειδικό πρόγραμμα ανάπτυξης τους, σύμφωνα με το οποίο οι ειδικοί αποφεύγουν την περιττή επανάληψη των κλινικών και μη, δοκιμών, που έχουν διεξαχθεί κατά τη δημιουργία του αντίστοιχου φαρμάκου αναφοράς. Παράλληλα, τα βιο-ομοειδή φάρμακα προωθούν τον ανταγωνισμό στην αγορά, επηρεάζοντας την τιμολόγηση των αντίστοιχων φαρμάκων αναφοράς και παρέχοντας το κίνητρο για τεχνολογίες καινοτομίας.

Παρά, όμως, τις θετικές αξιολογήσεις που έχουν λάβει από την επιστημονική κοινότητα, δημιουργούνται προβλήματα, κυρίως στον τομέα της κατανάλωσής τους, λόγω ελλιπούς ενημέρωσης, λανθασμένων αντιλήψεων και απροθυμίας κατά τη διαδικασία της μεταβίβασης τόσο από τους επαγγελματίες υγείας, όσο και από τους ασθενείς.

Καταληκτικά, όλοι οι αρμόδιοι οφείλουν να συνεργαστούν για την επίτευξη του τελικού στόχου της ανάπτυξης βιο-ομοειδών, που είναι η παροχή των κλινικών οφελών της βιολογικής θεραπείας σε ασθενείς, χωρίς να θυσιάζεται η βιωσιμότητα των συστημάτων υγειονομικής περίθαλψης.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

• Inderbir S. Padda, Rajat Bhatt, Obaid Rehman, Mayur Parmar (July 2022), Biosimilars Use in Medicine For Inflammatory Diseases, National Centre for Biotechnology Information, National Library of Medicine, NIH. Διαθέσιμο εδώ
• What Are Biosimilar Drugs, Biosimilar Drugs, Treatment and Survivorship, Treatments and Side Effects, Treatment Types, American Cancer Society. Διαθέσιμο εδώ
• Φάρμακα και ασφάλεια φαρμάκων, Εκπαίδευση, Thalassaemia International Federation. Διαθέσιμο εδώ
• Τα βιοομοειδή στην ΕΕ, Ενημερωτικός οδηγός για τους επαγγελματίες υγείας, Εκπόνηση από κοινού από τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Φαρμάκων και την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, European Medicines Agency, Science Medicines Health. Διαθέσιμο εδώ