Του Γεράσιμου Αυγερινού,
Τους τελευταίους μήνες η υφήλιος έχει συγκλονισθεί από τον πόλεμο που λαμβάνει χώρα στην ανατολική Ουκρανία. Ως αποτέλεσμα της σύρραξης, έχει προκληθεί μια οξύτατη ανθρωπιστική κρίση, ενώ παράλληλα πλήττονται τόσο η παγκόσμια οικονομία όσο και η αλυσίδα τροφίμων, γεγονός το οποίο οδήγησε στην θερμή υποδοχή της Συμφωνίας για το εμπόριο σιτηρών, παρά τις επιφυλάξεις ως προς την εφαρμογή της. Ωστόσο, είναι γεγονός ότι οι αντιδράσεις των κοινωνιών απέναντι στην ρωσική εισβολή παρουσιάζουν ένα φάσμα διαφοροποιήσεων μεταξύ τους, ανάλογα με το ιστορικό τους παρελθόν και την θέση των κρατών στο διεθνές σύστημα, αλλά και μια αμφιθυμία της κοινής γνώμης στο εσωτερικό τους. Κατά συνέπεια, οι παραπλανητικές ειδήσεις, που διαδίδουν τα φιλοκυβερνητικά μέσα του Κρεμλίνου αναδεικνύονται ως ένα από τα πιο κρίσιμα «όπλα» για την υποστήριξη της ρωσικής εισβολής, σε μια στιγμή ριζωμένων αναθεωρητικών τάσεων και αμφισβήτησης του δημοκρατικού πολιτεύματος στο διεθνές σύστημα. Ως εκ τούτου, παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον το πώς διαρθρώνονται τα ρωσικά “fake news”, αλλά και το πώς διεισδύουν στην διαδικασία της κοινωνικής κατασκευής της κοινής γνώμης επηρεάζοντας τόσο την συμβολική κατασκευή της Ε.Ε. όσο και την ισχύ της στις εξωτερικές σχέσεις.
Αρχικά, η Ρωσία μετέβαλε πρόσφατα τον τρόπο, που η ίδια ορίζει τις ψευδείς ειδήσεις σχετικά με τον πόλεμο, αλλά και τις ποινικές συνέπειες των παραβατών. Ύστερα από αυτή την μεταβολή, όποιος αποκαλεί την «ειδική στρατιωτική επιχείρηση» πόλεμο παραβαίνει τον σχετικό νόμο και έρχεται αντιμέτωπος με μια πληθώρα συνεπειών. Παράλληλα, 15.000 πολίτες έχουν τεθεί υπό κράτηση κατά την διάρκεια διαδηλώσεων και η χώρα κατατάσσεται στην 150η θέση της κατάταξης κρατών από τους Reporteurs Sans Frontieres με βάση την ελευθερία του τύπου. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, το καθεστώς χρειάζεται την κατασκευή δικών του παραπλανητικών ειδήσεων, που να εντείνουν «αντιδυτικά» αισθήματα, ώστε να εξασφαλίσει συναίνεση στο εσωτερικό, καθώς και παθητική υποστήριξη από κράτη που έχουν βιώσει κάποια εμπειρία αποικιοκρατικής εκμετάλλευσης (και εξακολουθούν να υποφέρουν από παρεμβατικές μετα-αποικιακές πολιτικές), αλλά και να διασπαστεί η κοινωνική συναίνεση στο εσωτερικό των δυτικών κοινωνιών στο λυκόφως των ευρωπαϊκών κυρώσεων και την απειλή μιας ενεργειακής κρίσης. Είναι κοινώς γνωστό, άλλωστε, πως η πολιτική διαχείρισης του φόβου κατά την κατασκευή της κοινής γνώμης βρίσκεται πάντα στην καρδιά των προπαγανδιστικών μηχανισμών.
Οι παραπλανητικές ειδήσεις του Κρεμλίνου, λοιπόν, οικοδομούνται πάνω στα θεμέλια 2 διαχρονικών αφηγηματικών μοτίβων. Αρχικά, ο ρωσικός λαός παρουσιάζεται ως θύμα μιας αγγλοσαξονικής συνωμοσίας για παγκόσμια ηγεμονία, η οποία θα επιτευχθεί μέσω του διχασμού των Σλάβων. Έτσι, σε πρώτο επίπεδο παρουσιάζεται ο λαός ως θύμα μιας διεθνούς «αόρατης ελίτ», ενώ σε δεύτερο επίπεδο εκκινείται μια διαδικασία κοινωνικής κατασκευής της απειλής, κατά την διάρκεια της οποίας ο δυτικός πολιτισμός παρουσιάζεται ως θεμελιωδώς ασύμβατος με τον σλαβικό, και κατά συνέπεια οι 2 βρίσκονται σε μια διηνεκή σύγκρουση.
Με αυτό τον τρόπο, πραγματοποιείται το πέρασμα στο δεύτερο μοτίβο των «επαπειλούμενων αξιών», δηλαδή της διαφθοράς του σλαβικού πολιτισμού από όλους αυτούς τους «εχθρούς» με τα «ξένα» έθιμα, που αντιτίθενται στο θρησκευτικό αίσθημα και την πολιτισμική «καθαρότητα» (όπως τη σύγχρονη τέχνη, την ανοιχτή ομοφυλοφιλία και τον ιδεολογικό τρόπο του «σκέπτεσθαι», που παρουσιάζονται ως ο γενικευμένος αόρατος εχθρός από μια δυστοπική και εχθρική προς τους Ρώσους πραγματικότητα). Φυσικά, ο κοινωνικός συντηρητισμός και ο πολιτισμικός πανικός που παράγουν αυτά τα αφηγήματα έχει άμεσες πολιτικές συνέπειες ως προς την ανοχή σε νεοσυντηρητικά και αυταρχικά καθεστώτα, ενώ βασικό χαρακτηριστικό των μηνυμάτων της ρωσικής προπαγάνδας είναι ότι επαναλαμβάνονται διαρκώς με χαρακτηριστική επιμονή και διαφορετικούς τρόπους. Ωστόσο, ασκώντας αυτή την κριτική οφείλουμε να πραγματοποιήσουμε κι εμείς —ως δύση ευρύτερα— την δική μας αυτοκριτική αναφορικά με τους «εχθρούς» που έχουμε κατασκευάσει και τις γενικεύσεις στις οποίες έχουμε προβεί, λ.χ στον απόηχο της 11ης Σεπτεμβρίου ή πιο πρόσφατα στην κορύφωση του προσφυγικού ζητήματος.
Τις πρώτες μέρες μετά την ρωσική εισβολή τα κράτη μέλη της Ε.Ε. υποστήριξαν διαφορετικές προσεγγίσεις, θέτοντας διαφορετικές προτεραιότητες, ενώ μετά από λίγο καιρό άρχισαν να δημιουργούνται ελπίδες για μια ευρωπαϊκή συσπείρωση, που θα ήρε τις δυσλειτουργίες των νέων διακυβερνητισμών. Στον ίδιο χρόνο, κάποια κράτη απαγόρευσαν την μετάδοση ειδήσεων του ρωσικού πρακτορείου RT (χωρίς η συναίνεση γύρω από αυτό το μέτρο να είναι καθολική στο εσωτερικό). Αυτό συνέβη την περίοδο που ξεκίνησαν να διαδίδονται «ειδήσεις» και «αυθεντικά βίντεο» που παρουσίαζαν την κόρη του Ουκρανού Προέδρου να βρίσκεται στον Πολωνία (δηλαδή εκτός Ουκρανικού εδάφους, ενώ ο πατέρας της είχε δηλώσει ότι και αυτός και η οικογένειά του θα παρέμεναν εντός επικράτειας) και να κλαίει με λυγμούς, λέγοντας ότι ο πατέρας της είναι φασίστας (υποστηρίζοντας δηλαδή το «πουτινικό» επιχείρημα της «αποφασιστοποίησης»). Άλλο χαρακτηριστικό παράδειγμα ψευδούς είδησης ήταν τα «πλάνα» που «αποδείκνυαν» ότι τα θύματα που φαίνονταν σε ανταποκρίσεις των υπό πολιορκία πόλεων δεν ήταν όντως νεκροί και τραυματίες, αλλά ηθοποιοί και βετεράνοι οι οποίοι είχαν «μακιγιαριστεί» κατάλληλα για τις φωτογραφίες. Βέβαια, όπως αποδείχτηκε, το συγκεκριμένο πλάνο τραβήχτηκε από τα παρασκήνια γυρισμάτων δημοφιλούς ουκρανικής σειράς πολύ πριν από τον πόλεμο, αλλά εργαλειοποιήθηκε από το Κρεμλίνο, προκειμένου να κρύψει το ζήτημα της ανθρωπιστικής κρίσης, που προκλήθηκε από την εισβολή (άσχετα από την ύβρι και την προσβολή της μνήμης των νεκρών).
Για την διείσδυση, λοιπόν, των ρωσικών αφηγημάτων στις ευρωπαϊκές κοινωνίες σε μια συγκυρία έντονου κοινωνικού διαλόγου γύρω από τις ευθύνες για τον πόλεμο, ώστε να περιοριστεί η συναίνεση γύρω από τις κυρώσεις και να αποπροσανατολιστεί η κοινή γνώμη από την ρωσική επιθετικότητα, πρώην στρατιωτικοί και βετεράνοι ίδρυσαν ιστοσελίδες πανομοιότυπες με ρωσικά πρακτορεία ειδήσεων. Οι συνέπειες δεν είναι εμφανείς μόνο σε «υβριδικά καθεστώτα» όπως η Ουγγαρία, αλλά και σε κράτη που μετρούν δεκαετίες στην Ε.Ε., όπως η χώρα μας και ιδρυτικά κράτη όπως η Ιταλία. Όλα αυτά τα κράτη έχουν κοινό παρονομαστή την πολιτική και οικονομική κρίση, καθώς και την κοινωνική δυσαρέσκεια απέναντι στην λιτότητα και την «γραφειοκρατία των Βρυξελλών», γιατί ανεξάρτητα από το πραγματικό πρόβλημα νομιμοποίησης της τεχνοκρατικής διαχείρισης και στην Ε.Ε. ισχύουν οι ίδιες διεργασίες κατασκευής του αόρατου εχθρού που φέρνει τον λαό αντιμέτωπο με την ελίτ η οποία «πλήττει τον εθνικό πολιτισμό».
Τέλος, δεδομένης της παρουσίας αναθεωρητικών δυνάμεων στο διεθνές σύστημα, δημιουργείται ένα επιπρόσθετο, μείζονος σημασίας διακύβευμα από τον ρωσικό προπαγανδιστικό μηχανισμό. Κατά την πρόσφατη επίσκεψή του στην Αφρική ο Ρώσος Υπουργός Εξωτερικών ανάρτησε στα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης (ΜΚΔ) μια δήλωση με την οποία κατηγορούσε ρητά την Δύση για την παγκόσμια επισιτιστική κρίση, που θα μπορούσε να επέλθει από τον πόλεμο. Σε μια ήπειρο που ήδη υποφέρει από λιμούς και ασιτία, ενώ έχει υποφέρει από την εμπειρία της αποικιοκρατίας στο παρελθόν με τα κατάλοιπά της να συντηρούν ακόμα μείζονες κοινωνικές παθογένειες, η δήλωση αυτή αναδημοσιεύτηκε από όλα τα τοπικά ΜΜΕ και αποθεώθηκε στα ΜΚΔ, παρουσιάζοντας την Ρωσία ως έναν «συμπαραστάτη» και εντείνοντας τα (όχι αδικαιολόγητα στην συγκεκριμένη ήπειρο) αντιδυτικά αισθήματα, κάτι που μπορεί να εξασφαλίσει ανοχή σε αναθεωρητικές ενέργειες, διαπραγματεύσεις για σύμπτωση συμφερόντων και συμμαχίες για την αλλαγή των ισορροπιών στο διεθνές σύστημα. Η Ε.Ε. πρέπει, λοιπόν να αντιμετωπίσει, όχι μόνο τα ρωσικά “fake news” (παράλληλα με τα δικά της προβλήματα παραπληροφόρησης), αλλά επίσης τον αντιδραστικό μοντερνισμό, που πολλά από τα κράτη της δημιούργησαν, εξέθρεψαν, αλλά κυρίως συνεχίζουν να υποστηρίζουν. Εύλογα, λοιπόν, γεννάται το ερώτημα του αν η Ε.Ε. μπορεί να ανταπεξέλθει σε όλες αυτές τις προκλήσεις, χωρίς να εισάγει ριζοσπαστικές τομές στην λειτουργία της, δημιουργώντας μια πραγματική συσπείρωση και προασπίζοντας ουσιαστικά τις αξίες για τις οποίες οικοδομήθηκε μετά τον ζόφο της «Εποχής των Άκρων».
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- How Russian war bloggers cover the war in Ukraine, France 24, διαθέσιμο εδώ
- Putin’s propaganda machine hammers EU while Brussels sleeps, Politico, διαθέσιμο εδώ
- KEY NARRATIVES IN PRO-KREMLIN DISINFORMATION PART 1: THE ELITES V THE PEOPLE, EUvsDISINFO.eu, διαθέσιμο εδώ
- KEY NARRATIVES IN PRO-KREMLIN DISINFORMATION PART 2: THE ‘THREATENED VALUES’, EUvsDISINFO.eu, διαθέσιμο εδώ
