Της Αριάδνης – Παναγιώτας Φατσή,
Η προσπάθεια καταπολέμησης της τρομοκρατίας και των σοβαρών διασυνοριακών εγκλημάτων είναι μια μεγάλη πρόκληση για τα περισσότερα σύγχρονα κράτη. Στα πλαίσια αυτά, έχει αποδειχθεί εμπειρικά ότι η συλλογή και επεξεργασία των δεδομένων των επιβατών στα πλαίσια των πτήσεων μπορεί να είναι ιδιαίτερα αποτελεσματική για αυτούς τους σκοπούς. Τα δεδομένα αυτά ονομάζονται PNR (Passenger Name Record) και αποτελούν, σύμφωνα με τον ορισμό της ελληνικής Αρχής Προστασίας Δεδομένων, «πληροφορίες που παρέχουν οι επιβάτες και συλλέγονται από τους αερομεταφορείς κατά τις διαδικασίες κράτησης και ελέγχου εισιτηρίων». Η ιδιαιτερότητα αυτών των δεδομένων είναι ότι αποθηκεύονται επώνυμα και διατηρούνται, με στόχο την αντιπαραβολή με άλλες βάσεις δεδομένων, ώστε να διαγνωστεί το αν υπάρχουν συσχετισμοί με προηγούμενα εγκλήματα ή σεσημασμένους κακοποιούς.
Πολλά από τα κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης είχαν ξεκινήσει να αξιοποιούν αυτά τα δεδομένα, αλλά, λόγω του ότι σε πολλές περιπτώσεις οι νομοθεσίες ήταν αποκλίνουσες, δημιουργήθηκε πρόβλημα ασφάλειας δικαίου, το οποίο ανέλαβε να επιλύσει το Συμβούλιο της Ε.Ε. με την Οδηγία 2016/681. Η Οδηγία αυτή προβλέπει τις διαδικασίες συλλογής, αποθήκευσης και επεξεργασίας των δεδομένων από όλα τα κράτη μέλη και έχει ήδη ενσωματωθεί στα εσωτερικά δίκαια. Όπως μας πληροφορεί το άρθρο 1, οι προβλέψεις της Οδηγίας αφορούν τις εκτός Ε.Ε. πτήσεις —δηλαδή, αυτές που είτε προέρχονται από εκτός Ε.Ε. χώρα είτε κατευθύνονται σε αυτήν. Το άρθρο 2, όμως, αναφέρει ότι, εφόσον υπάρξει βούληση του κράτους μέλους, μπορεί αυτό να επεκταθεί και στις εντός Ε.Ε. πτήσεις.
Τα δεδομένα, όπως η Οδηγία ορίζει, μεταβιβάζονται από τις αεροπορικές εταιρείες στις ειδικές Μονάδες Στοιχείων Επιβατών, οι οποίες τα αποθηκεύουν για διάστημα που ισούται με πέντε έτη. Εντούτοις, τα δεδομένα ανωνυμοποιούνται μετά την πάροδο έξι μηνών —δηλαδή, δε γίνεται πλέον, παρά μόνο με αντιπαραβολή με άλλες βάσεις δεδομένων, να διαγνωστεί η ταυτότητα του κάθε επιβάτη. Η Οδηγία τονίζει ότι στόχος των διατάξεών της είναι μόνον η επεξεργασία των δεδομένων για σκοπούς πρόληψης του τρομοκρατικού κινδύνου και άλλων σοβαρών εγκλημάτων. Εντούτοις, μια σειρά τέτοιων ρυθμίσεων, που όλα δείχνουν ότι θα επεκταθούν και στις εντός Ε.Ε. πτήσεις, έχει θορυβήσει τους νομικούς σε παγκόσμιο επίπεδο.
Πράγματι, αρκετοί εξέφρασαν την άποψη ότι η υιοθέτηση της Οδηγίας μπορεί να έρχεται σε σύγκρουση με το άρθρο 8 του ΧΘΔΕΕ, που αφορά την προστασία των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα. Τόσο η ποσότητα όσο και η ποιότητα των δεδομένων είναι αρκετά ανησυχητική —μέσα από αυτά τα δεδομένα, φαίνεται η ταυτότητα του επιβάτη, το πού πηγαίνει, η πτήση του, αλλά ακόμη και το από ποιο γραφείο έκλεισε τυχόν τα εισιτήρια, από πού κατάγεται και άλλες πολλές πληροφορίες για την ιδιωτική του ζωή. Η πρόθεση πολλών κρατών μελών να επεκτείνουν τις ίδιες ρυθμίσεις και στις εντός Ε.Ε. πτήσεις δημιουργεί επιπλέον ανησυχίες, καθώς αρκετοί είναι εκείνοι που θεωρούν ότι αυτό θα γίνει εκτεταμένα, καταργώντας ουσιαστικά το δικαίωμα ελεύθερης κυκλοφορίας, που είναι βασικός πυλώνας της λειτουργίας του ενωσιακού χώρου.
Αυτές ακριβώς οι ανησυχίες οδήγησαν το 2019 μια οργάνωση που δραστηριοποιείται στο Βέλγιο για την προστασία των συνταγματικών δικαιωμάτων, ονόματι Ligue des droits humains (LDH), να προσβάλει τον αντίστοιχο νόμο στο εσωτερικό δίκαιο του κράτους. Το Συνταγματικό Δικαστήριο της χώρας, ευρισκόμενο σε αμηχανία για την ερμηνεία της Οδηγίας, υπέβαλε προδικαστικό ερώτημα στο ΔΕΕ. Μέσα στο καλοκαίρι που διανύουμε, το ΔΕΕ έκρινε για το ζήτημα (C-817/19), καταλήγοντας σε ιδιαίτερα σημαντικές κατευθυντήριες γραμμές για την εφαρμογή της Οδηγίας. Από το ΔΕΕ κρίθηκε ότι η Οδηγία με τις προβλέψεις που αναφέρθηκαν θα μπορούσε να έρχεται σε σύγκρουση με τα άρθρα 7 και 8 του ΧΘΔΕΕ. Για τον λόγο αυτό, μια απόφαση που στηρίχθηκε σε μεγάλο βαθμό στην αρχή της αναλογικότητας, με έμφαση στην αναγκαιότητα των μέτρων, έδωσε τις εξής ερμηνείες.
Αρχικά, έκρινε ότι τα μοναδικά δεδομένα/πληροφορίες που δύνανται να γίνουν αντικείμενα επεξεργασίας είναι αυτά που αναφέρονται περιοριστικά στο κείμενο της Οδηγίας. Στη συνέχεια, ανέφερε ότι η επεξεργασία αυτή είναι μόνο αναγκαία για λόγους πρόληψης της τρομοκρατίας και του σοβαρού εγκλήματος, που μπορούν να συνδεθούν αντικειμενικά —έστω και εμμέσως— με τις πτήσεις. Τέλος, το Δικαστήριο έκρουσε τον κώδωνα του κινδύνου στα κράτη μέλη, κρίνοντας ότι οποιαδήποτε επέκταση των διατάξεων αυτών στις εντός Ε.Ε. πτήσεις πρέπει να περιορίζεται στο μέτρο του εντελώς αναγκαίου. Μόνον αν υπάρχει έντονος κίνδυνος τρομοκρατικής ενέργειας νοείται εφαρμογή σε όλες τις πτήσεις, αλλά και αυτό για περιορισμένο χρόνο, ή σε ό,τι αφορά πτήσεις από συγκεκριμένες χώρες ή αεροδρόμια.
Είναι εμφανές ότι σε αυτό το ζήτημα βλέπουμε για μια ακόμη φορά ένα δίλημμα που μας έχει απασχολήσει ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια, με διάφορες αφορμές: αυτό που θέτει την ανάγκη για ασφάλεια αντιμέτωπη με την προστασία των ατομικών ελευθεριών. Το ΔΕΕ προέβη σε μια συνεπή προς τη λοιπή του νομολογία, αλλά και προς τις αρχές της Ε.Ε., κρίση, η οποία ορθό θα είναι να κατευθύνει την εφαρμογή της Οδηγίας στο εξής.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Συμβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης (2021). Κανόνες για τη χρησιμοποίηση των δεδομένων από τις καταστάσεις ονομάτων επιβατών (PNR). Διαθέσιμο εδώ.
- Γανιάρης, Ν. (2017). Η οδηγία ΕΕ 2016/681 για τη χρήση των δεδομένων που περιέχονται στις καταστάσεις ονομάτων επιβατών (Passenger Name Record). Διαθέσιμο εδώ.
- Irion, K. & Van Es, R. (2021). PNR Act Review. University of Amsterdam. Διαθέσιμο εδώ.
