Του Σωκράτη Κατσαρού,
Το τέλος του Μεγάλου Πολέμου έφερε το ελληνικό κράτος και την Οθωμανική Αυτοκρατορία σε δύο αντίθετες κατευθύνσεις της μοίρας. Η Ελλάς, ως μέλος της Entente, αποβίβασε τον στρατό της στη Σμύρνη στις 2/15 Μαΐου του 1919. Στον αντίποδα, η Οθωμανική Αυτοκρατορία, μετά την Ανακωχή του Μούδρου (Mondros Mütarekesi) στις 17/30 Οκτωβρίου του 1918, βρήκε την πρωτεύουσά της, Κωνσταντινούπολη, κατεχόμενη από τους νικητές στις 31 Οκτωβρίου/12 Νοεμβρίου του 1918, την υπόλοιπη επικράτειά της διαιρεμένη σε ζώνες κατοχής των Συμμαχικών Δυνάμεων και το υπαρξιακό μέλλον της αβέβαιο. Τα γεγονότα αυτά δεν άλλαξαν μέχρι το 1920.
Το συγκεκριμένο έτος αποτελεί ορόσημο για την πορεία των εξελίξεων. Στις 10/23 Απριλίου του 1920, ο Στρατάρχης, πλέον, (Mareşal), Mustafa Kemal Paşa (1881-1938) συγκροτεί στην Άγκυρα τη Μεγάλη Εθνοσυνέλευση (Büyük Millet Meclisi), παρακούοντας τις εντολές του υποτελούς στην Entente, Σουλτάνου Mehmed VI, και γίνεται ο αδιαμφισβήτητος ηγέτης του Τουρκικού Εθνικού Κινήματος. Λίγους μήνες αργότερα, στις 28 Ιουλίου/10 Αυγούστου του 1920 υπογράφεται στη Γαλλία η Συνθήκη των Σεβρών, επιτρέποντας στην Ελλάδα να ενσωματώσει επισήμως την Ανατολική Θράκη μέχρι την επαρχία Çatalca, τα νησιά του Βορειοανατολικού Αιγαίου και τη Ζώνη της Σμύρνης για 5 χρόνια, ώσπου να διεξαχθεί δημοψήφισμα για τη μοίρα της.
Η Συνθήκη των Σεβρών επικύρωνε τις ήδη κατακτημένες περιοχές του 1919-1920, με εξαίρεση την Ανατολική Θράκη, την οποία η Ελλάδα κατέλαβε στο πλαίσιο της Συνθήκης. Δεν συμπεριλάμβανε, όμως, τις ελληνικές προωθήσεις σε Μαίανδρο, Πέραμο, Φιλαδέλφεια, Πάνορμο, Προύσα και Μουδανιά, που έγιναν εντός Ιουνίου-Ιουλίου του 1920.
Με την ισχύ της συνθήκης, ο Ελευθέριος Βενιζέλος, γλιτώνοντας στις 30 Ιουλίου/12 Αυγούστου του 1920 απόπειρα δολοφονίας στον σιδηροδρομικό σταθμό του Παρισιού, είχε πλέον το πεδίο ελεύθερο για να να προχωρήσει και πιο πέρα, αν οι συγκυρίες γίνουν ευνοϊκές, υλοποιώντας τη Μεγάλη Ιδέα. Η Ελλάδα των «Δύο Ηπείρων και των Πέντε Θαλασσών» έπαιρνε σάρκα και οστά. Τις φιλοδοξίες του ωθούσαν συγκρατημένα οι Βρετανοί και οι Γάλλοι στην αρχή, επιδιώκοντας τη διάλυση της τουρκικής αντίστασης, ώστε να εδραιώσουν τις δικές τους θέσεις στη Μικρά Ασία. Για την επίτευξη του στόχου, ήταν χρήσιμος ο ελληνικός στρατός που είχε διαθέσιμες 12 μεραρχίες, δηλαδή σχεδόν 110.000 οπλίτες και αξιωματικούς, διαιρεμένος σε δύο σώματα στρατού, μια μεραρχία ιππικού και τάγματα των μετόπισθεν, δύναμη ισχυρή για τη συντριβή του Κεμάλ. Ήταν, όμως, ανεπαρκής για τον έλεγχο όλων των επιθυμητών εδαφών, καθώς για ένα τέτοιο εγχείρημα χρειάζονταν περίπου 24 μεραρχίες.
Στο μεταξύ, ο Κεμάλ, απτόητος, οργανώνει τις δυνάμεις του, αυξάνοντας τις στρατολογήσεις. Μάλιστα, κοντά στην πόλη Simav (Σύναος) δίπλα στον ομώνυμο ποταμό, στην επαρχία της Κιουτάχειας, τουρκικές εθνικιστικές δυνάμεις χτύπησαν μέσω ανταρτοπόλεμου τη Μεραρχία Κυδωνιών. Μέχρι τα τέλη Αυγούστου του 1920, οι ελληνικές δυνάμεις είχαν φτάσει μέχρι το Uşak (Ουσάκειον), στα όρια, δηλαδή, της Ζώνης της Σμύρνης, το οποίο και το κυρίευσαν στις 16/28 Αυγούστου και στις 19/31 Αυγούστου πήραν και το Σιμάβ, δημιουργώντας τη γραμμή Περγάμου-Προύσας-Ουσάκ. Ταυτόχρονα, έκαναν εκκαθαριστικές επιχειρήσεις στις ελεγχόμενες περιοχές με σκοπό την κατάσχεση οπλισμού και την εξάρθρωση κεμαλικών κύκλων. Οι συγκρούσεις με τις τουρκικές πολιτοφυλακές (Kuva-yi Milliye) ήταν περιορισμένες, λόγω της αδυναμίας του Κεμάλ να πολεμήσει κατά μέτωπο. Παράλληλα, ο ίδιος αντιμετώπιζε ποντιακές και αρμενικές αντιστασιακές ομάδες στο εσωτερικό των εδαφών της Ανατολίας.
Παρά τις αλλεπάλληλες επιτυχίες των ελληνικών στρατευμάτων, ο Ελευθέριος Βενιζέλος, μεταβαίνοντας στη Σμύρνη και έχοντας συναντηθεί με τον Αρχιστράτηγο Λεωνίδα Παρασκευόπουλο, θεώρησε υπερβολική την επέκταση σε συγκεκριμένα σημεία. Αποτέλεσμα της δυσαρέσκειάς του ήταν η μεταφορά της Έδρας Στρατού από τη Μικρά Ασία προς την ηπειρωτική Ελλάδα. Επιπλέον, η μεταφορά ελληνικής μεραρχίας από τη Μαγνησία στη Νικομήδεια στα τέλη του Αυγούστου, υπό τις διαταγές των Βρετανών, προκάλεσε τη διαμαρτυρία των Γάλλων και την απολογία του Βενιζέλου προς αυτούς. Η γαλλική αντίδραση ήταν ένα πρώτο δείγμα αμφιβολίας στην ενιαία δράση των Συμμαχικών Δυνάμεων. Πιο έντονη, όμως, ήταν η ιταλική υπονόμευση των συμμαχικών προσπαθειών, δείχνοντας όχι μόνο ανοχή, αλλά και συνεργασία με τους Τούρκους αντιστασιακούς. Αυτή η ανυπακοή στις Συμμαχικές Εντολές δεν ήταν αναίτια, καθώς θεωρούσε ότι είχε βγει αδικημένη από τη Συνθήκη των Σεβρών.
Παρόλα αυτά, στις 22 Αυγούστου/3 Σεπτεμβρίου 1920 το Τσεντίζ πέφτει στα χέρια των Ελλήνων, με αποτέλεσμα τη δημιουργία της γραμμής Προύσα-Τσεντίζ-Ουσάκ. Από τις 11/23 Οκτωβρίου μέχρι τις 18/30 Οκτωβρίου διεξάγεται η πρώτη οργανωμένη επίθεση του νεοσύστατου και αναδιοργανωμένου τουρκικού στρατού στις προφυλακές του Τσεντίζ. Οι δυνάμεις των Τούρκων αριθμούσαν 7.300 άνδρες, 29 πολυβόλα, 18 πυροβόλα και επιτέθηκαν εναντίον του 2ου και 3ου συντάγματος της 13ης νεοσύστατης μεραρχίας. Το 3ο σύνταγμα, υπό τον Γ. Κονδύλη, οχύρωσε το Μυρίογλου, 6 χιλιόμετρα βορειοανατολικά από το Τσεντίζ, με μέτωπο προς την Κιουτάχεια και άφησε ένα τάγμα εφεδρεία στον Ιντίς. Ταυτόχρονα, ο αντισυνταγματάρχης Ι. Κωνσταντίνου οχύρωσε το Σιμάβ με ένα τάγμα του 2ου συντάγματος, ενώ μια διλοχία οχύρωσε το Χαν. Τα υπόλοιπα τάγματα έμειναν στο Τσεντίζ. Επιπρόσθετα, ο τότε συνταγματάρχης Ν. Πλαστήρας στάθμευσε στο Ενβανλάρ με το 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων. Οι Τούρκοι δυσκόλεψαν αρκετά τους Έλληνες, όμως, οι δεύτεροι με μια παράτολμη αντεπίθεση διέλυσαν τις τουρκικές δυνάμεις στο Χαν.
Η τουρκική επίθεση, αν και αποτυχημένη, έδειξε τη βελτίωση του νέου τουρκικού στρατού και ο Κεμάλ αντικατέστησε τον επικεφαλής της επιχείρησης, Αλή Φουάτ, με τον Ιζέτ μπέη, σε μια προσπάθεια να ανασυγκροτήσει τον στρατό του.
Ο Βενιζέλος το φθινόπωρο του 1920, εκμεταλλευόμενος το γενικότερο κλίμα, προκήρυξε εκλογές στις 1/14 Νοεμβρίου, έχοντας την πεποίθηση για μια σίγουρη νίκη. Όμως, υποτίμησε τη δυσαρέσκεια των αγροτικών κοινωνιών, καθώς και πολλών στρατιωτικών και, γενικά, το υπάρχον κλίμα του Εθνικού Διχασμού. Επιπλέον, ο πρόωρος θάνατος του βασιλιά Αλεξάνδρου έκανε τη διαδοχή του θρόνου αβέβαιη και θέμα χρόνου πλέον την επιστροφή του αντιπάλου του, του τέως βασιλιά Κωνσταντίνου. Παρότι κέρδισε οριακά μεγαλύτερο μέρος των ψήφων, ηττήθηκε λόγω του εκλογικού νόμου για τον καθορισμό των εδρών.
Στο διάστημα της προεκλογικής εκστρατείας, οι επιχειρήσεις είχαν παγώσει, αφού, από τη μία πλευρά, οι Έλληνες στρατιώτες καλούνταν να ψηφίσουν, από την άλλη, οι Τούρκοι ανασυντάσσονταν μετά τις αποτυχίες τους. Το φθινόπωρο του 1920 έκλεισε και την πρώτη επιχειρησιακή περίοδο του πολέμου, στην οποία ο ελληνικός στρατός έδειξε την ισχύ του. Μάλιστα, τη 14η Σεπτεμβρίου εορτάστηκε περίλαμπρα η Νίκη στο Παναθηναϊκό Στάδιο. Όμως, η εκλογική ήττα του Βενιζέλου έφερε ανακατατάξεις τόσο στην πολιτική όσο και στη στρατιωτική εξουσία, καθώς η νέα κυβέρνηση Ράλλη-Γούναρη διόρισε για Αρχιστράτηγο τον Αναστάσιο Παπούλα στη θέση του Παρασκευόπουλου και επανέφερε τον Κωνσταντίνο στον θρόνο. Οι εξελίξεις αυτές έδωσαν την ευκαιρία στον Κεμάλ να κερδίσει χρόνο για νέες πρωτοβουλίες στον διπλωματικό χώρο και την αφορμή στους Βρετανούς και Γάλλους να αλλάξουν τη στάση τους προς τη νέα φιλοβασιλική κυβέρνηση, με πραγματική αιτία, όμως, την εξασφάλιση των δικών τους συμφερόντων.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Gingeras, Ryan (2016), Fall of the Sultanate, The Great War and the End of the Ottoman Empire 1908-1922, Oxford University Press, United Kingdom
- Shaw, Stanford J. & Kural, Ezel (2005), History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, Vol. II, Cambridge University Press, New York
- Gallant, Thomas W. (2001), Brief Histories, Modern Greece, Hodder Headline Group and Oxford University Press, United States of America
- Αγγελομάτης, Χρήστος Εμ. (1952), Χρονικόν Μεγάλης Τραγωδίας, Το Έπος της Μικράς Ασίας, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα
- Γονατάς, Στυλιανός (1958), Απομνημονεύματα Στυλιανού Επ. Γονατά 1897-1957, Εκ του πολιτικού και στρατιωτικού βίου του από του 1897 μέχρι του 1957, Ιδιωτική Έκδοση, Αθήνα
- Συλλογικό έργο (1978), Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Νεότερος Ελληνισμός από το 1913 έως το 1941, Τόμος ΙΕ΄, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα
- Παπαρρηγόπουλος, Κωνσταντίνος (2009), Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Συμπλήρωση 19ου αιώνα υπό Ε. Κυριακίδη, Τόμος 24ος, 1892-1922, Εκδόσεις Τέσσερα Πι
- Μιχαηλίδης, Ιάκωβος (2018), Μικρές Εισαγωγές, Μικρασιατική Καταστροφή, Τόμος 15ος, Εκδόσεις Κυριάκος Παπαδόπουλος, Αθήνα
- Παρασκευόπουλος Ι. Λεωνίδας (1935), Λεωνίδα Ι. Παρασκευόπουλου Αντιστράτηγου Αρχηγού του Ελληνικού Στρατού κατά την περίοδο 8 Νοεμβρίου 1918-8 Νοεμβρίου 1920, Αναμνήσεις 1896-1920, Τόμος Β´, Εκδόσεις Πυρσού, Αθήνα
- Llewellyn-Smith, Michael (2009), Το Όραμα της Ιωνίας, Η Ελλάδα στη Μικρά Ασία 1919-1922, Εκδόσεις Μορφωτικό Ίδρυμα Τραπέζης, Αθήνα
