Της Ευστρατίας Γούδα,
Ο Ιανός είναι ένας από τους πιο παλιούς θεούς των Ρωμαίων. Οι μύθοι για την προέλευσή του είναι πολλοί. Ένας από αυτούς αναφέρει ότι ο Ιανός ήταν θνητός που έφθασε στη Ρώμη από τη μαγική γη της Θεσσαλίας και εκεί τον υποδέχθηκε η Καμέση. Η γενεαλογία του περιλαμβάνει δύο συζύγους. Την προαναφερθείσα Καμέση μοιράστηκαν το ρωμαϊκό βασίλειο και απέκτησαν αρκετούς απογόνους, ανάμεσα στους οποίους περιλαμβάνεται και ο Τίβερης, ο ποτάμιος θεός. Έπειτα παντρεύτηκε τη νύμφη Juturna. Μετά το θάνατο της Καμέσης, ο Ιανός έγινε ο μοναδικός κυβερνήτης του τόπου και ο πρώτος βασιλιάς της Ρώμης. Στη διάρκεια της βασιλείας του, γνωστή και ως «Χρυσή Εποχή», εγκαθίδρυσε μια περίοδο ειρήνης, τιμιότητας και ευημερίας για τον λαό του. Επίσης, εισήγαγε την οικονομία, την καλλιέργεια και τους νόμους.
Μετά το θάνατό του, ο Ιανός θεοποιήθηκε και μετατράπηκε σε προστάτη της Ρώμης. Δεν είναι καθόλου τυχαίο το γεγονός ότι ο πρώτος μήνας με τον οποίο ξεκινάει το έτος εμπεριέχει το όνομά του, αλλά και ότι το όνομά του συνδέεται με την ετρουσκική λέξη janua, που σημαίνει πόρτα. Η πόρτα αποτελεί σημείο μετάβασης, σημείο εισόδου και εξόδου σε έναν χώρο ή μια κατάσταση. Ο Ιανός, λοιπόν, σύμφωνα με τους Ρωμαίους ήταν ένας σύγχρονος πορτιέρης, ένας φύλακας των Εισόδων και των Εξόδων. Ήταν ο θεός όλων των ενάρξεων και των μεταβάσεων. Απεικονίζονταν συνήθως σε σημεία διαβάσεων, όπως είναι οι θύρες, οι πύλες και οι γέφυρες.
Για να κατανοήσουμε καλύτερα όλες αυτές τις ιδιότητες του θεού Ιανού πρέπει να τις συσχετίσουμε και με την θρησκεία, τον τρόπο που αυτός λατρευόταν και απεικονίζονταν από τον ρωμαϊκό λαό, τονίζοντας ότι ο ίδιος έχει σημαντικές επιρροές και από τις ετρουσκικές θρησκευτικές αντιλήψεις. Ως εκπρόσωπος λοιπόν των ενάρξεων, των μεταβάσεων, των εισόδων και εξόδων, ο Ιανός σύμφωνα με την λατρεία των Ρωμαίων ήταν παρών στη γέννηση, τον γάμο και στον θάνατο, σε όλες δηλαδή τις μεταβάσεις της ανθρώπινης ζωής. Στις θυσίες, το πρώτο μέρος της προσφοράς αφιερωνόταν πάντα στον Ιανό και κατονομαζόταν πρώτος σε κάθε κατάλογο θεοτήτων. Επίσης, στις πρώιμες φάσεις της λατρείας του ο Ιανός ήταν παρών στην πρώτη μέρα κάθε διαφορετικού μήνα, όπως και κατά την πρώτη μέρα της σποράς και της συγκομιδής.
H λατρεία του φαίνεται ότι ξεκίνησε από τον Ρωμύλο και αντιμετωπιζόταν με τον δέοντα σεβασμό από τους Ρωμαίους. Ο Ιανός σφράγιζε με την παρουσία του τις περισσότερες πύλες της πόλης, ενώ εικονογραφικά διακόσμησε αρκετά νομίσματα της δημοκρατικής και της αυτοκρατορικής περιόδου. Δεδομένου του προαναφερθέντα ρόλου που κατείχε, είναι φανερό ότι ο Ιανός διαδραμάτιζε καταλυτικό ρόλο στον ρωμαϊκό μύθο και τη ρωμαϊκή θρησκεία, παρά το γεγονός ότι δεν ανήκει στο κύριο πάνθεο. Εκτός από το έτος και τον πρώτο μήνα, τον επικαλούνταν και στην αρχή κάθε νέας ημέρας ενώ συχνά του τον αποκαλούσαν «Αχθοφόρο του Ουρανού».
Ως θεός των αντιθέσεων, ο Ιανός απεικονιζόταν συχνά με δύο πρόσωπα και αποκαλείτο Janus bifrons (διπρόσωπος Ιανός). Το ένα πρόσωπό του κοιτάει πίσω, στο παρελθόν, ενώ το άλλο μπροστά, στο μέλλον. Σε πρωιμότερες περιόδους απεικονιζόταν με το ένα πρόσωπο γενειοφόρο και το άλλο ξυρισμένο, γεγονός που ώθησε ορισμένους ερευνητές να το αποδώσουν σε ζεύγη αντιθέτων, όπως είναι ο ήλιος και η σελήνη ή το γήρας και η νιότη. Τα δάχτυλα των χεριών του ήταν τοποθετημένα σε ασυνήθιστες θέσεις, τις οποίες ο Πλίνιος ερμήνευσε ως ένδειξη του αριθμού 355, δηλαδή του αριθμού των ημερών του αρχαιότερου ρωμαϊκού ημερολογίου. Επηρέαζε όλα όσα είχαν διπλή όψη και διπλό νόημα στη ζωή και πολλές φορές συμβόλιζε τη μετάβαση από τον πρωτογονισμό στον πολιτισμό «Χρυσή Εποχή».
Ένα ακόμη ζεύγος αντιθέσεων (ειρήνη-πόλεμος), μπορεί να εντοπιστεί σε έναν από τους σημαντικότερους ναούς του Ιανού στην Ρώμη. Ο ναός Janus Geminus ήταν ένα διαμπερές μικρό, ξύλινο οικοδόμημα με δύο αντικριστές πύλες, εκ των οποίων η μία έβλεπε προς την Ανατολή και η άλλη στη Δύση. Όταν οι πύλες έκλειναν, αυτό σήμαινε ότι υπήρχε ειρήνη στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία ενώ όταν άνοιγαν, όλοι γνώριζαν πως οι Ρωμαίοι ήταν σε πόλεμο. Το οικοδομικό υλικό του ναού φανερώνει ότι η λατρεία του θεού ήταν πολύ αρχαία. Τούτο επιβεβαιώνεται και από το γεγονός ότι οι αρχαιότεροι κατάλογοι θεοτήτων συνήθως ξεκινούσαν με το όνομά του και έφερε το επίθετο divom deus, «ο θεός των θεών».
Οι ναοί του Ιανού στη Ρώμη ήταν πολυάριθμοι. Οι ναοί δεν ήταν ο μοναδικός τόπος στον οποίο λάτρευαν οι Ρωμαίοι τον Ιανό. Στην απέναντι όχθη του Τίβερη, στο λεγόμενο λόφο του Ιανού (Ianiculum), βρισκόταν ένας βωμός αφιερωμένος στον θεό. Ένας δεύτερος βωμός κατασκευάστηκε στον λόφο Oppius, ο οποίος μάλιστα έπαιξε σημαντικό ρόλο σε τελετουργίες ενηλικίωσης, οι οποίες βρίσκονταν υπό την προστασία του Ιανού.
Αν και ο Ιανός ήταν μια πολύ αρχαία και σημαντική ρωμαϊκή θεότητα, που προΐστατο ακόμα και στις θυσίες που προσφέρονταν σε άλλες θεότητες, η σύγχρονη ακαδημαϊκή έρευνα δεν κατανοεί επαρκώς τη λατρεία αυτού του θεού των αντιθέσεων και μεταβάσεων. Ακόμη και στους ίδιους τους Ρωμαίους υπήρχε μια σύγχυση σχετικά με την λατρεία του. Είναι πολύ πιθανόν σε κάποιο σημείο να υπήρξε μια ασυνέχεια, μια διακοπή της λατρευτικής αλυσίδας, η οποία είχε ως αποτέλεσμα να χαθούν τα πρωτογενή νοήματα και πιθανώς οι μύθοι που συνδέονταν με τη λατρεία της θεότητας. Μάλιστα, ενώ βασίλευε ο Αυτοκράτορας Αύγουστος (27 π.Χ.–14 μ.Χ.), συνδέθηκαν με τη λατρεία του Ιανού πρακτικές που δεν είχαν καμία σχέση με την αρχική λατρεία. Οι φιλολογικές μαρτυρίες της αρχαίας λατρευτικής περιόδου, κάτι που μας περιορίζει σε οποιαδήποτε προσπάθεια ανασύνθεσης της αρχικής λατρείας του. Η αρχαιότητα του Ιανού δικαιολογείται από το γεγονός ότι δεν έχει αντίστοιχό του στη μυθολογία των Ελλήνων.
Στην Ετρουσκική μυθολογία ο Ιανός ταυτίζεται με τον Άνι, τον θεό του ουρανού. Χαρακτηρίζεται πως κατοικεί στον υψηλότερο ουρανό και μερικές φορές απεικονίζεται και αυτός με δύο πρόσωπα. Αν και ανακαλύψαμε αρκετές πτυχές του Ιανού ας ελπίσουμε ότι η περαιτέρω έρευνα, στο μέλλον, θα μας οδηγήσει στην κατανόηση μιας σημαντικής, αλλά εξίσου μυστηριώδους θεότητας, που φαίνεται να παίζει έναν ιδιαίτερο ρόλο στο πάνθεο των ρωμαϊκών θεοτήτων.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Daly, N. Kathleen (1992), Greek and Roman Mythology A to Z, New York: Facts On File, Inc.
- Dixon-Kennedy, Mike (1958), Encyclopedia of Greco-Roman mythology, Santa Barbara: ABC-CLIO, Inc.
- Lyketsos G. C. (1999), “Janus, Roman God of Doorways”, στο Am J Psychiatry 156:1473
- Cotterell, A. (1997), A Dictionary of World Mythology, λήμμα “Janus”, Oxford: Oxford University Press
