Της Νίκης Καραχάλιου,
Όταν «μπήκε» ο ελληνικός στρατός στη Σμύρνη, οι Μικρασιάτες τον υποδέχθηκαν σαν Βυζαντινό Αυτοκράτορα. Η Ιωνική Γη ενώθηκε με τη «Μητέρα Πατρίδα» και οι άνθρωποί της ήταν, επιτέλους, ελεύθεροι μετά από πολλούς αιώνες. Ο επίλογος, όμως, για την ελληνική παρουσία στη Μικρά Ασία έμελλε να είναι διαφορετικός, με τη μικρασιατική καταστροφή να αποτελεί την πιο μελανή, την πιο ντροπιαστική σελίδα της ιστορίας του νεότερου ελληνισμού. Μάλιστα, αν και τα χρόνια έχουν περάσει και τα τραύματα θα έπρεπε να είχαν καταπραϋνθεί, την καταστροφή του 1922 η ελληνική κοινωνία την «φέρει βαριά» μέσα της κι ακόμα και σήμερα ψάχνει να βρει τι και ποιος έφταιξε…
Στη συνείδηση του Νεοέλληνα η μικρασιατική καταστροφή έχει συνδεθεί, κυρίως, με τη σφαγή στην Σμύρνη, μια από τις πιο εντυπωσιακές και εύπορες πόλεις της εποχής. Αυτό συμβαίνει, γιατί με την καταστροφή της Σμύρνης επήλθε, πρώτον, ο «ξεριζωμός» και ο αφανισμός του ελληνικού στοιχείου από την αρχέγονη ελληνική γη της Μικράς Ασίας και δεύτερον το τέλος της Μεγάλης Ιδέας, της ιδέας που «έσπειρε» στα σπλάχνα της ελληνικής κοινωνίας ο Ιωάννης Κωλέττης και είχε κατορθώσει να ενώσει τους απανταχού Έλληνες. Αυτό και μόνο το γεγονός αρκούσε για να φέρει τον ελληνισμό αντιμέτωπο με νέα προβλήματα.
Φέτος συμπληρώνονται 100 χρόνια από την καταστροφή και τον επίλογο των φρικτών εγκλημάτων των Τούρκων εναντίων του ελληνικού, αλλά και του αρμένικου πληθυσμού της Σμύρνης. Στο παρόν άρθρο θα προσπαθήσουμε να γυρίσουμε πίσω τον χρόνο, πριν από την καταστροφή του 1922, στην αρχή του μικρασιατικού έπους, τότε που ο ελληνικός στρατός παρέλαυνε στην ελεύθερη ιωνική γη. Πώς βρέθηκε, λοιπόν, στη Μικρά Ασία;
Παρίσι, Ιούλιος 1920. Ο τότε πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος, έχοντας ξεπεράσει αρκετά εμπόδια, που συνάντησε στο εσωτερικό της χώρας, ετοιμάζεται να υπογράψει μία από τις σπουδαιότερες συμφωνίες, ίσως και τη σπουδαιότερη που έχει συνάψει ποτέ η Ελλάδα σε διεθνές επίπεδο, τη Συνθήκη των Σεβρών! Σύμφωνα με τη συνθήκη, η Θράκη θα άνηκε εξ ολοκλήρου στην Ελλάδα, ενώ για τη Σμύρνη προβλέφθηκε ένα σύνθετο καθεστώς, βάσει του οποίου για πέντε χρόνια θα βρισκόταν σε ελληνική επικυριαρχία και στη συνέχεια θα μπορούσαν οι κάτοικοι να αποφασίσουν με δημοψήφισμα την προσάρτηση της περιοχής ή όχι στην Ελλάδα. Τα πιο αξιοσημείωτα γεγονότα, ωστόσο, συνέβησαν πριν την υπογραφή της συνθήκης.
Το 1919, μετά το τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, βρίσκει την Οθωμανική Αυτοκρατορία ηττημένη και σε πλήρη αποδιοργάνωση. Στο εσωτερικό της χώρας σημειώνονται πολλές αναταραχές που έχουν προκληθεί από τη διαμάχη Κεμαλικών και Αυτοκρατορικών, ο στρατός μετά την ήττα είναι πιο ανίσχυρος από ποτέ, ενώ ο στόλος της είχε δοθεί ως λάφυρο πολέμου στους συμμάχους.
Τον Ιανουάριο του 1919 οι ηγέτες των συμμαχικών δυνάμεων συγκεντρώνονται στις Βερσαλλίες, για να καθορίσουν τους όρους της ειρήνης, αλλά και να μοιράσουν «τα αποκτήματά» τους. Αποφασίζεται, μεταξύ άλλων, και ο διαμελισμός της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Το τραπέζι των νικητών περιλάμβανε τον Βρετανό πρωθυπουργό Lloyd George, τον Γάλλο πρωθυπουργό Georges Clemenceau, τον Αμερικάνο Πρόεδρο Woodrow Wilson, τον Ιταλό πρωθυπουργό Vittorio Orlando και μάλιστα όλοι έδειχναν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την τύχη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και ιδιαίτερα οι Ιταλοί, που κατείχαν ήδη μέρος της Νότιας Μικράς Ασίας και στόχευαν τώρα στη Σμύρνη.
Ο Βενιζέλος με μία φιλόδοξη επιτροπή 19 αντιπροσώπων έλαβε και αυτός μέρος στις διαπραγματεύσεις και πέτυχε λόγω της διπλωματικής του δεινότητας, αλλά και της συμβολής του Βασίλ Ζαχάρωφ, την προσάρτηση στην Ελλάδα της ζώνης της Σμύρνης, που έφτανε ως το Αϊβαλί, συμπεριλαμβανομένης και της κάτω κοιλάδας του Μαιάνδρου.
Το σχέδιο αποβάσεως του ελληνικού στρατού στη Σμύρνη, το οποίο είχαν ορίσει από κοινού Μεγάλη Βρετανία και Ελλάδα, προέβλεπε την είσοδο των Ελλήνων στην πόλη σε δύο ημέρες. Την 1η Μαΐου αποβιβάστηκαν οι Βρετανοί, με σκοπό να ενημερώσουν τις τοπικές αρχές για τις αποφάσεις των Συμμάχων σχετικά με την τύχη της περιοχής. Δόθηκε εντολή να συρρικνωθεί ο τουρκικός στρατός που βρισκόταν στη Σμύρνη (αριθμούσε γύρω στους 3.000 άνδρες), ενώ αποφασίστηκε να συγκεντρωθούν οι ντόπιοι στις τέσσερις το απόγευμα στη Μητρόπολη, ώστε να ενημερωθούν για τις εξελίξεις. Στον περίβολο της Αγίας Φωτεινής, ο οποίος είχε κατακλυστεί από κόσμο που αγωνιούσε να μάθει τι συνέβαινε, εμφανίστηκε μαζί με τον Μητροπολίτη Σμύρνης ο ναύαρχος Ηλίας Μαυρουδής. Τον λόγο πήρε πρώτος ο Μητροπολίτης, ενώ συνέχισε ο ναύαρχος, ο οποίος ανέγνωσε το τηλεγράφημα του Ελευθερίου Βενιζέλου προς τον λαό της Σμύρνης:
«Το πλήρωμα του χρόνου ήλθεν. Η Ελλάς εκλήθη υπό του Συνεδρίου της Ειρήνης να καταλάβει την Σμύρνην, ίνα ασφάλιση την τάξιν. Οι ομογενείς εννοούσι ότι η απόφασις αυτή ελήφθη, διότι εν τη συνειδήσει των διευθυνόντων το Συνέδριον είναι αποφασισμένη η Ένωσις της Σμύρνης μετά της Ελλάδος. Διατελέσας μέχρι των Βαλκανικών Πολέμων υπόδουλος υπό το αυτόν σκληρότατον ζυγόν, εννοώ ποια αισθήματα χαράς θα πλημμυρίσουν σήμερον τας ψυχάς των Ελλήνων της Μικράς Ασίας. Την εκδήλωσιν των αισθημάτων τούτων δεν εννοώ, βεβαίως να παρεμποδίσω. Αλλά είμαι βέβαιος ότι η εκδήλωσις αυτή δεν θα λάβει ουδένα χαρακτήρα, ούτε εχθρικότητος, ούτε υπεροψίας απέναντι ουδενός των συνολικών στοιχείων του πληθυσμού. Η εκδήλωσις της πλημμυρούσης χαράς ας συνοδευθεί τοναντίον με εκδήλωσιν αδελφικών αισθημάτων προς τους συνοίκους πληθυσμούς. Ας δοθεί εις αυτούς να εννοήσουν ότι δεν εορτάζομεν την κατάλυσιν ενός ζυγού διά να υποκαταστήσωμεν εις αυτόν την ιδίαν ημίν επικράτησιν επί βλάβην των άλλων. Αλλ’ ότι η ελληνική ελευθερία θα φέρει προς όλους ανεξαρτήτως, φυλής και θρησκεύματος, την ισότητα, και την δικαιοσύνην εμπνέοντες εις πάντας τους συνοίκους πληθυσμούς την εμπιστοσύνη ταύτη, δεν μένομεν μόνον πιστοί εις αυτήν την εθνικήν μας υπόστασιν, αλλά εξυπηρετούμεν άριστα αυτά τα υπέρτατα εθνικά συμφέροντα. Ιδιαιτέρα προσοχή πρέπει να επιδειχθή προς το ιταλικόν στοιχείον. Ας μην παροραθή ότι η Ιταλία συνήνεσε μετά των λοιπών συμμάχων Δυνάμεων εις την ελληνικήν κατάληψιν της Σμύρνης. Γνωρίζω ότι η έκκλησίς μου προς την Ελληνικήν Μικρά Ασίαν δεν γίνεται επί ματαίω και εύχομαι, όπως όσον τάχιστα δυνηθώ να επισκεφθώ αυτήν, κομιστής του ευαγγελίου της εθνικής δι’ αυτήν αποκαταστάσεως».
Με το άκουσμα της απόφασης της Αντάντ, οι Νεότουρκοι άρχισαν να οργανώνουν την αντίστασή τους υπό την αρχηγία του Νουρεντίμ Πασά, την στιγμή που έξω από τη Μητρόπολη το ελληνικό πλήθος που είχε μαζευτεί ζητωκραύγαζε και πανηγύριζε για την ελευθερία του. Εντός της ίδιας μέρας, αποβιβάστηκαν στη Σμύρνη τμήματα στρατού από τα θωρηκτά πλοία Αβέρωφ, Λήμνος και Κιλκίς. Από την άλλη, οι Τούρκοι, το ίδιο κιόλας βράδυ άρχιζαν να μοιράζουν προκηρύξεις, με τις οποίες διατυμπάνιζαν το δίκαιο των αιτημάτων τους, γεγονός που οδήγησε τον Συνταγματάρχη Νικόλαο Ζαφειρίου να αποκλείσει και να διαχωρίσει την τουρκική κοινότητα από τις χριστιανικές. Βέβαια, οι Ιταλοί, οργισμένοι με την απόφαση των Συμμάχων να παραχωρήσουν τη Σμύρνη στους Έλληνες, άφησαν ελεύθερους τους Τούρκους καταδίκους, σκεπτόμενοι ότι θα δημιουργούσαν αναταραχές.
Την επόμενη ημέρα, νωρίς το πρωί, ο ελληνικός στρατός αποβιβάζεται στην προκυμαία της Σμύρνης, όπου τον υποδέχτηκε σε εορταστικό και πανηγυρικό κλίμα πλήθος Ελλήνων, αλλά και χριστιανών άλλης εθνικότητας. Το τέταρτο και το πέμπτο σύνταγμα αποβιβάστηκαν στην αποβάθρα της Πούντας, το πρώτο και το δεύτερο ευζωνικό τάγμα αποβιβάστηκαν στις αποβάθρες έναντι της λέσχης κυνηγών και το τρίτο τάγμα στο τελωνείο.
Μετά από μία ασυνεννοησία το τέταρτο σύνταγμα, βρέθηκε να παρελαύνει μπροστά από τους τουρκικούς στρατώνες και τις φυλακές, με αποτέλεσμα η τουρκική πλευρά να εκμεταλλευτεί το γεγονός, ρίχνοντας τους πρώτους πυροβολισμούς, με τον ελληνικό στρατό να περνάει στην αντεπίθεση. Σύντομα η επίθεση έληξε, όταν οι Έλληνες κατέλαβαν τον τουρκικό στρατώνα. Αν και οι επιθέσεις από τους Τούρκους συνεχίστηκαν, δεν στάθηκαν ικανές να επισκιάσουν το εορταστικό κλίμα που επικρατούσε τότε στη Σμύρνη. Για τους Έλληνες Μικρασιάτες το όνειρο της λύτρωσης των αλησμόνητων πατρίδων φαίνεται να γίνεται πραγματικότητα! Δεν ήξεραν, όμως, ότι το όνειρο θα κρατούσε λίγο και θα μετατρεπόταν σε κάτι παραπάνω από εφιάλτη…
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Αγγελομάτης, Χρήστος (2008), Χρονικόν Μεγάλης Τραγωδίας, Αθήνα: Εκδ. Εστία
- Γιανουλόπουλος, Γιάννης (2003), Η Ευγενής μας Τύφλωσις, Αθήνα: Εκδ. Βιβλιόραμα
- Μιχαηλίδης, Ιάκωβος (2018), Μικρασιατική Καταστροφή, Αθήνα: Εκδ. Παπαδόπουλος
