Του Σωτήρη Κολέλη,
Η ιατρική ευθύνη πολλές φορές είναι συνώνυμη με την ιατρική αμέλεια ή το ιατρικό σφάλμα. Ο γιατρός οφείλει να ενεργεί σε κάθε περίπτωση σύμφωνα με τους κανόνες της ιατρικής επιστήμης, τέχνης και δεοντολογίας και να επιδεικνύει προς τον ασθενή το δέον ενδιαφέρον, ήτοι εκείνο που αναμένει η κοινωνία και η πολιτεία να επιδείξει ένας μέσος εξειδικευμένος γιατρός. Το κριτήριο τούτο είναι αντικειμενικό, ο δικαστής, δηλαδή, αναμένει την επιμέλεια ενός μέσου ειδικευμένου γιατρού. Η ποινική ευθύνη είναι ανεξάρτητη από την αστική, με αποτέλεσμα ένα ιατρικό σφάλμα να μπορεί να επιφέρει τόσο ποινική όσο και αστική ευθύνη.
Για την κατάφαση αρχικού αδίκου ενός ιατρικού σφάλματος απαιτείται η διαπίστωση μιας εξωτερικά αμελούς πράξης ή παράλειψης. Ειδικότερα, προκειμένου να υπάρχει παράλειψη, πρέπει να συντρέχουν σωρευτικά οι παρακάτω προϋποθέσεις:
α) Να μην έχει κάνει κάποιος το κοινωνικά αναμενόμενο, π.χ. να παραλείψει να χορηγήσει το απαιτούμενο φάρμακο.
β) Να υπάρχει δυνατότητα ενέργειας, λ.χ. αν χρειάζεται συγκεκριμένη μορφή θεραπείας, για την οποία, όμως, δεν υπάρχει δυνατότητα, τότε δεν στοιχειοθετείται παράλειψη. Όταν η δυνατότητα ενέργειας, από την άλλη, είναι περιορισμένη (επί παραδείγματι, ο γιατρός πρέπει να προμηθευτεί τη θεραπεία με εξαιρετικά δύσκολη, γραφειοκρατική διαδικασία, ακόμα κι αν όφειλε και μπορούσε), ορθότερη θεωρείται η κατάληξη σε μειωμένο άδικο και ενοχή και, άρα, σε μειωμένη ποινή με βάση το άρθρο 15 παρ. 2 ΠΚ.
γ) Να υπάρχει δυνατότητα αισθητηριακής αντίληψης της κατάστασης που απαιτεί ενέργεια, π.χ. αν δεν μπορεί να διαπιστωθεί, με εργαστηριακό έλεγχο, αλλοίωση του οργανισμού, ούτως ώστε να μπορεί ο γιατρός να προβεί σε ορισμένη θεραπεία, τότε δεν υπάρχει παράλειψη.
Αναφορικά με την εξωτερική αμέλεια, έχουν διατυπωθεί διαφορετικές απόψεις. Σύμφωνα με μία θεωρία, εξωτερική αμέλεια υπάρχει, όταν παραβιάζεται ένας κοινώς αναγνωρισμένος κανόνας, όταν γίνεται, δηλαδή, ένα σφάλμα, εν προκειμένω μη τήρηση των κανόνων της ιατρικής τέχνης. Ορθότερη, εντούτοις, είναι η άποψη που δέχεται ότι η συμπεριφορά πρέπει να είναι επικίνδυνη για το έννομο αγαθό, πλην όμως, και εδώ αναδύεται μία ακαδημαϊκή διχογνωμία. Πιο συγκεκριμένα, βάσει μιας γνώμης, επικίνδυνη είναι η συμπεριφορά, η οποία συνιστά παραβίαση καθήκοντος επιμέλειας που θέτει το δίκαιο με βάση την κρίση ενός μέσου παρατηρητή ex ante. Δέον, ωστόσο, να θεωρηθεί ότι η συμπεριφορά πρέπει να είναι επικίνδυνη, με βάση τους κανόνες της ιατρικής επιστήμης, και η επικινδυνότητα να μην είναι απαραίτητα γνωστή από πριν, αλλά και ex post της πράξης, δηλαδή κατά την ώρα της κρίσης της από τον δικαστή.
Η εξωτερική αμέλεια είναι μέγεθος της αντικειμενικής υπόστασης, δηλαδή του αρχικού αδίκου, ενώ η εσωτερική της υποκειμενικής υπόστασης, ήτοι του αρχικού καταλογισμού. Ορισμένοι ακαδημαϊκοί και νομικοί επιστήμονες δεν δέχονται τη διάκριση τούτη με το επιχείρημα ότι, αν έτσι μεταχειρίζεται ο ερμηνευτής του δικαίου την αμέλεια, τότε το ίδιο πρέπει να εφαρμοστεί και στον δόλο (να γίνει λόγος, δηλαδή, για εξωτερικό δόλο), πράγμα το οποίο, όμως, επιφέρει δογματική αλλοίωση των νομικών κανόνων. Η άποψη αυτή είναι η μειοψηφούσα και, σύμφωνα με την ορθότερη γνώμη, δεν τίθεται ζήτημα ως προς τον δόλο, καθώς στην αμέλεια δεν υπάρχει εχθρική διάθεση προς το έννομο αγαθό (όπως υπάρχει εν αντιθέσει στον δόλο), γι’ αυτό και χρήζουν διαφορετικής μεταχείρισης.
Ενδεικτικά, ως χαρακτηριστικά παραδείγματα αμελούς πράξης αναφέρονται σφάλματα κατά τη διάρκεια χειρουργικής επέμβασης, λανθασμένη χορήγηση φαρμακευτικής αγωγής, ανάληψη ασθενούς από ιατρό ειδικότητας άλλης από την ενδεδειγμένη, ενώ στην αμελή παράλειψη μπορούν να αναφερθούν η μη έγκαιρη διακομιδή στο νοσοκομείο, η προτροπή επιστροφής στο σπίτι σε περιστατικό που έχρηζε νοσηλείας, η πλημμελής κλινική εξέταση του ασθενούς, η παράλειψη παρεμπόδισης αυτοκτονίας και η απουσία εφημερεύοντος ιατρού από το νοσοκομείο. Με παράλειψη δύναται να γίνει η παράβαση των υποχρεώσεων που επιβάλλουν στον γιατρό οι διατάξεις των άρθρων 2 παρ. 1, 4 παρ. 2, 11, 12 και 21 παρ. 3-4 του Κώδικα Ιατρικής Δεοντολογίας.
Όσον αφορά τα δια παραλείψεως τελούμενα εγκλήματα (π.χ. άρθρα 302 και 314 σε συνδυασμό με το άρθρο 15 ΠΚ), θα πρέπει πέρα από εξωτερικά αμελή παράλειψη που οδήγησε αιτιακά στο αποτέλεσμα, να διερευνηθεί, επιπροσθέτως, αν το πρόσωπο είχε και ιδιαίτερη νομική υποχρέωση, όπως αυτή προκύπτει από τα άρθρα 15 ΠΚ και 9 παρ. 3 ΚΙΔ. Στον νέο ΠΚ, πηγές ιδιαίτερης νομικής υποχρέωσης είναι τρεις: α. νόμος (αφορά γιατρούς σε δημόσια νοσοκομεία), β. σύμβαση (αφορά θεράποντες ιδιωτικούς γιατρούς), γ. προηγούμενη επικίνδυνη ενέργεια. Υπό το προηγούμενο καθεστώς, η θεωρία υποστήριζε πως πηγή ιδιαίτερης νομικής υποχρέωσης είναι και η ανάληψη καθηκόντων, λ.χ. από σχέσεις κοινωνικής αβροφροσύνης, κάτι που σήμερα, όμως, δεν ισχύει.
Για την κατάλυση της ιδιαίτερης νομικής υποχρέωσης στα άρθρα 30 παρ. 5 και 31 παρ. 1 ΚΙΔ, θεσπίζεται δυνατότητα («μπορεί») του γιατρού να αρνηθεί τη συμβολή του σε μία ιατρική πράξη, οπότε και δεν στοιχειοθετείται παράλειψη σε αντίθεση με το άρθρο 32 παρ. 1 ΚΙΔ («οφείλει»). Αν, για παράδειγμα, ένας ασθενής αρνηθεί τη χορήγηση από τον γιατρό ενός φαρμάκου, τότε καταφανώς δεν υπάρχει παράλειψη, στο μέτρο που δεν δύναται να επιβληθεί στον ασθενή θεραπεία άνευ ρητής συναινέσεώς του, εκτός κι αν συντρέχει περίπτωση εφαρμογής του άρθρου 12 παρ. 3 ΚΙΔ. Απ’ την άλλη, στο άρθρο 31 παρ. 1 εδ. α΄ ημιπερ. β΄ ΚΙΔ, τυποποιείται υποχρέωση και όχι δυνατότητα, ούτως ώστε σε περίπτωση που ο γιατρός αρνηθεί να διακόψει την κύηση, ενώ κινδυνεύει η ζωή της εγκύου, να στοιχειοθετείται πάντοτε παράλειψη, η οποία συνεπάγεται, με τη σειρά της, τη μη κατάλυση της ιδιαίτερης νομικής υποχρέωσης. Και τούτο, διότι, κάνοντας στάθμιση, καθίσταται εναργές ότι η ζωή της εγκύου, που εν προκειμένω κινδυνεύει, υπερτερεί ως το ύψιστο έννομο αγαθό σε κάθε περίπτωση, έναντι της συνειδησιακής επιλογής που μπορεί να θέλει να κάνει ο γιατρός (να αρνηθεί, δηλαδή, τη διακοπή της κυήσεως, επειδή αυτό έρχεται σε αντίθεση με τη συνείδησή του). Αν τώρα κινδυνεύει π.χ. η ζωή του ίδιου του γιατρού από μία πράξη πάνω σε κάποιον ασθενή (παλαιότερα τούτο συνέβαινε με το AIDS), o γιατρός, επίσης, δεν μπορεί να αρνηθεί, ωστόσο θα πρέπει να προβλέπονται και να τηρούνται μέτρα ασφάλειας για αυτόν.
Φυσικά, μεταξύ της εξωτερικά αμελούς συμπεριφοράς και βλάβης του εννόμου αγαθού (όπως αυτή προκύπτει από το αποτέλεσμα που τυποποιείται στην αντικειμενική υπόσταση του εγκλήματος), θα πρέπει να υφίσταται αιτιώδης συνάφεια, ήτοι ο κίνδυνος της πράξης να πραγματώνεται στο αποτέλεσμα. Αν, παραδείγματος χάριν, ο ασθενής δεν υπακούει στις οδηγίες του γιατρού και υποστεί βλάβη, δεν δύναται ευθύνεται ο γιατρός, καθώς ο κίνδυνος που βάζει δεν ενυλώνεται στο αποτέλεσμα. Το αυτό ισχύει και για τα τυχαία.
Συνοψίζοντας, τα ζητήματα που θα πρέπει να εξετάσει κανείς, προκειμένου να οδηγηθεί στη διαπίστωση ενός ιατρικού σφάλματος σε επίπεδο τουλάχιστον αρχικού αδίκου, είναι η εξωτερική αμέλεια, οι παραλείψεις των γιατρών, η ιδιαίτερη νομική υποχρέωση επί παραλείψεως και η κατάλυση της ιδιαίτερης νομικής υποχρέωσης του γιατρού, σε συνάρτηση πάντα με την ύπαρξη αιτιώδους συνδέσμου. Η στοιχειοθέτηση της ιατρικής ποινικής ευθύνης αποτελεί ζήτημα με ολοένα μεγαλύτερο ενδιαφέρον τις τελευταίες δεκαετίες, ειδικά λόγω της άσκησης ποινικών διώξεων που αφορούν συνηθέστερα στους ιατρούς χειρουργικών ειδικοτήτων. Αναμένεται, επομένως, με ιδιαίτερο ενδιαφέρον η στάση που θα ακολουθήσει η νομική επιστήμη στα ζητήματα ποινικού ενδιαφέροντος που θα ανακύπτουν εφεξής.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Expressis Verbis Law Journal 1:1, Η ιατρική ευθύνη στην ελληνική έννομη τάξη – μια εισαγωγή
- Ιατρικός Σύλλογος Αθηνών, διαθέσιμο εδώ
- Αιτιολογική Έκθεση του Νόμου υπ’ αριθμ. 3418/2005 (ΦΕΚ 287/Α/28112005), Κώδικας Ιατρικής Δεοντολογίας
