Της Μαριάννας Καπατσολίδου,
Γιατί άραγε είναι σπουδαία η ύπαρξη της σάτιρας στις ημέρες μας; Τι είναι αυτό που την κάνει τόσο σημαντική αλλά και τόσο μισητή σε κάποιους;
Σε μια περίοδο που στη ζωή μας έχουν έρθει τα πάνω κάτω με όλα αυτά που διαδραματίζονται στη χώρα μας αλλά και σε όλο τον κόσμο γενικότερα, με τις αποφάσεις που παίρνονται από την εκάστοτε κυβέρνηση και με τον τρόπο που ασκείται η εξουσία από ορισμένα άτομα που φέρουν δύναμη στα χέρια τους –πιθανόν χωρίς να είναι άξιοι να την ασκήσουν– αν έλλειπε το στοιχείο της σάτιρας, τότε τα πράγματα θα ήταν ακόμα χειρότερα από ότι ήδη είναι. Ο ρόλος της σάτιρας ξεκινάει εκεί που τελειώνει η υπομονή των ανθρώπων για τα «κακώς κείμενα» που βλέπουν γύρω τους, χωρίς να διαθέτουν άλλα μέσα για να αντιδράσουν. Η σάτιρα λειτουργεί σαν το φαρμακερό βέλος στη φαρέτρα του αδύναμου κατά των ισχυρών. Είναι το γέλιο που στεγνώνει το δάκρυ, βγάζοντας το πέπλο της υποκρισίας και αναδεικνύοντας την γελοιότητα των πραγμάτων.
Η σάτιρα δεν στρέφεται ποτέ ευθέως εναντίον του προσώπου, στοχεύοντας στο πρόσωπο αυτό κάθε αυτό για να βλάψει ή να στρεβλώσει την προσωπική του εικόνα, αλλά σε μια συνθήκη που ενοχλεί. Στη συνθήκη που σατιρίζεται, δημιουργείται μια κατάσταση γελοιοποίησης και εκεί τοποθετείται ο χαρακτήρας, ο οποίος μοιραία μοιάζει και αυτός γελοίος. Η όποια σατιρική εκπομπή έχει απομείνει, προσπαθεί να λειτουργεί ως το αντίβαρο στην τραγική πλευρά της ζωής και των συνθηκών. Μέσω αυτών, εμείς, ο απλός κόσμος που τα υπομένουμε όλα και προσπαθούμε να ανταπεξέλθουμε, παίρνουμε μια ανάσα γέλιου, μια δόση προβληματισμού και ενδεχομένως μια παρηγοριά.
Γιατί, όμως, υπάρχουν ελάχιστες σατιρικές εκπομπές που στοχεύουν στην πολιτική, που μάλιστα δέχονται έντονη κριτική, ενώ ταυτόχρονα υπάρχει προσπάθεια εξαφάνισής τους;
Κάθε εξουσία είναι αλλεργική και έχει δυσανεξία στην κριτική, στην αμφιβολία και πολύ περισσότερο στη σάτιρα. Οι κάθε λογής εξουσίες όταν σατιρίζονται και αμφισβητούνται για το κύρος τους και την αυθεντία τους, αντί να προσπαθούν να αλλάξουν την κατάσταση που ενοχλεί τον μέσο πολίτη και δυσχεραίνει τη ζωή του, στοχεύουν στην εξαφάνιση της σατιρικής εκπομπής και στην κατά μέτωπο επίθεση εναντίον της. Τα αντανακλαστικά των εξουσιών αυτών είναι παβλοφικού χαρακτήρα, η αντίδρασή τους ακαριαία αλλά μόνο σε τέτοιου είδους σχόλια.
Όμως, η ανοχή στη σάτιρα και την κριτική δεν είναι το μέτρο για την ποιότητα της δημοκρατίας σε μια χώρα;
Από την άλλη πλευρά λοιπόν, πρωταρχικό μέλημα της πολιτικής τάξης μιας δημοκρατικής πολιτείας είναι η διαφύλαξη των ατομικών ελευθεριών, μέσα στις οποίες βρίσκεται φυσικά και το δικαίωμα της ελεύθερης έκφρασης. Ένα δικαίωμα που δεν περιορίζεται στο πλαίσιο πάντα του ποινικού νόμου. Το δε δικαίωμα της σάτιρας δεν υπόκειται ούτε σε αυτόν τον περιορισμό του νόμου. Γιατί, λοιπόν, ενοχλεί η σάτιρα; Μήπως γιατί τελικά υπογραμμίζει με έντονο τρόπο την ανικανότητα της εξουσίας; Μάλλον κάνω λάθος, απλά η πολιτική θέλει να προστατέψει τους πολίτες από το να καταλάβουν τι ακριβώς συμβαίνει, μην τυχόν αντιδράσουν και έχουν και άλλα προβλήματα. Στον λαό, όπως έλεγε και ο Ντενί Ντιντερό, πρέπει να επιτρέπεται η σάτιρα και η κριτική, γιατί το κρυφό μίσος είναι πιο επικίνδυνο από το φανερό.
Η σάτιρα αν πρόκειται να ενοχλήσει και έχει χρησιμότητα, τότε είναι επιτυχημένη. Η αλήθεια είναι ότι με την σάτιρα κανείς δεν μπορεί να είναι ασφαλής, γιατί ενοχλεί· και, μάλιστα, αν έχει απήχηση και εκφράζει τις ανησυχίες του μέσου πολίτη, τότε έχει στεφθεί με πλήρη επιτυχία και το άτομο μπαίνει απευθείας στο στόχαστρο.
Συνεπώς, πρέπει να είναι αδιαπραγμάτευτη η ύπαρξη της σάτιρας και πιο συγκεκριμένα, της πολιτικής σάτιρας χωρίς όρια, υπό την έννοια ότι αυτός που σατιρίζει να μην υφίσταται συνέπειες για το έργο του. Αποτελεί συστατικό στοιχείο κάθε ανοικτής κοινωνίας, συνθέτοντας βασικό χαρακτηριστικό ταυτότητας της εποχής, μέσω αυτής υπάρχει αφύπνιση και δίνει τη δυνατότητα στον πολίτη να αναλογιστεί τις ευθύνες του και να καταλάβει επιτέλους τη δύναμη που έχουν οι επιλογές που κάνει.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- Media / Ελευθερία και αυτοσαρκασμός, τα αναγκαία στοιχεία της σάτιρας, avgi.gr, διαθέσιμο εδώ
- Η σάτιρα… στις σάτιρες κι αν έχει όρια ή όχι., διαθέσιμο εδώ
