Της Αριάδνης – Παναγιώτας Φατσή,
Όπως κάθε αναγνώστης θα έχει παρατηρήσει φέτος, στην αναζήτησή του για ποιοτικά νέα έργα, τα μυθιστορήματα για το 1922 έχουν την τιμητική τους, καθώς η Ελλάδα αναστοχάζεται αναφορικά με τα 100 χρόνια από τον ξεριζωμό των Ελλήνων της Ιωνίας. Παρόλα αυτά, όμως, η λογοτεχνική παραγωγή για αυτή τη θεματική είχε και παλαιότερα απασχολήσει πολλούς συγγραφείς. Μια από αυτούς είναι και η Νοέλ Μπάξερ, μισή Ελληνίδα που γεννήθηκε στη Μεγάλη Βρετανία. Το μυθιστόρημά της Από δρυ παλιά κι από πέτρα είναι ήδη γνωστό σε πολλούς αναγνώστες από την πρώτη του έκδοση το 2008, αλλά φέτος επανακυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Μεταίχμιο, στα πλαίσια και άλλων έργων που αφορούν τα γεγονότα της εποχής.
Το κύριο θέμα του βιβλίου, όπως ξεδιπλώνεται από την ιστορία της πρωταγωνίστριας και των λοιπών χαρακτήρων, είναι αυτό της πατρίδας και της καταγωγής. Τον τόνο προς τούτο δίνει η ίδια η έναρξη του βιβλίου, η οποία δανείζεται έναν στίχο από την Ομήρου Οδύσσεια. «Πες μου κι εσύ το γένος σου κι ο τόπος σου ποιος είναι. Μήτε από δρυ γεννήθηκες παλιά, μήτε από πέτρα» (Ομήρου Οδύσσεια, ραψωδία τ, 162-163). Όμως, αντί για έναν Οδυσσέα που ψάχνει την Ιθάκη του, ηρωίδα σε αυτό το βιβλίο είναι η Πηνελόπη, μια γυναίκα που περνά μέσα από τα ιστορικά γεγονότα, προσπαθώντας με αγωνία να βρει στέρεα γη για τη ζωή της.
Πριν, όμως, προχωρήσουμε περισσότερο στην ιστορία της Πηνελόπης, ας δούμε ποια είναι η συγγραφέας που θα μας τη συστήσει. Η Νοέλ Μπάξερ γεννήθηκε στη Μ. Βρετανία, από Βρετανό πατέρα και Ελληνίδα μητέρα. Έχει ζήσει πολλά χρόνια στην Ελλάδα, καθώς ως παιδί έζησε στην Καβάλα και ως φοιτήτρια πήρε το πτυχίο της από το τμήμα Φιλολογίας στα Ιωάννινα και, κατόπιν, ακολούθησε σπουδές Αρχαιολογίας στην Αγγλία. Η ίδια εκτός από συγγραφέας είναι και αρθρογράφος σε περιοδικά και εφημερίδες, ενώ έχει εργαστεί και στον τομέα του μάρκετινγκ.
Η ηρωίδα του βιβλίου, Πηνελόπη, γεννιέται στο Αϊδίνι, αλλά τη στέλνουν από πολύ μικρή να μείνει στο σπίτι της οικογένειας Καλφατζή, στην Κερύνεια της Κύπρου. Η Πηνελόπη μεγαλώνει στην Κύπρο, μαζί με τη δεύτερη μητέρα της, όπως αποκαλεί την κυρία Καλφατζή, όπου με γλαφυρά χρώματα περιγράφεται η ατμόσφαιρα της εποχής, αλλά και ο τρόπος με τον οποίο το μικρό κορίτσι μεγαλώνει και τα ενδιαφέροντά της αλλάζουν, καθώς ισορροπεί ανάμεσα στο παιδί και τη νεαρή κοπέλα, και αρχίζει να ενδιαφέρεται ακόμη και για την παριζιάνικη μόδα. Το σχέδιο της ζωής της Πηνελόπης είναι, αρχικά, να παντρευτεί στη Σμύρνη, πράγμα που, όμως, συμβαίνει λίγα μόλις χρόνια πριν το 1922. Στις αφηγήσεις από τη ζωή της Πηνελόπης και των γύρω της παρεμβάλλονται στίχοι από την Οδύσσεια που ενισχύουν την αρχική παραπομπή στο επικό κείμενο. Εκτός αυτού, χαρακτήρες που έχουν σημασία για την πλοκή, όπως η έμπιστη Ευρύκλεια, δανείζονται τα ονόματά τους από τους αντίστοιχους ήρωες του Ομήρου.
Μέσα από τα μάτια της Πηνελόπης –η οποία διαθέτει και τη βρετανική υπηκοότητα, και πρόκειται ίσως για ένα alter ego της ίδιας της συγγραφέως– φαίνεται η ομορφιά της Σμύρνης, η ιδιαιτερότητα και ο κοσμοπολιτισμός που απέπνεε, σύμφωνα με όλες τις μαρτυρίες αυτή η πόλη, πριν την καταστροφή της. Η πρωτοπρόσωπη αφήγηση που ακολουθείται κάνει τον αναγνώστη να παρακολουθήσει με ενδιαφέρον και μεγαλύτερη συναισθηματική εμπλοκή τα τεκταινόμενα. Η οικογένεια της Πηνελόπης καταφέρνει να ξεπεράσει τις δυσκολίες και η αφήγηση περνά σε ορισμένα σημεία στην κόρη της.
Η ιστορία διαδραματίζεται στη Σμύρνη, την Κερύνεια, την Αθήνα, αλλά και στη μακρινή Ινδία, όπου η κόρη της Πηνελόπης κάνει τη δική της οικογένεια. Παρά το γεγονός ότι οι χαρακτήρες του βιβλίου περνούν από πολλά μέρη, ένα θέμα που έρχεται και ξαναέρχεται στις σελίδες του είναι αυτό της πατρίδας – ποια είναι, τελικά, η πατρίδα ενός ανθρώπου που έχει περάσει από τόσα διαφορετικά μέρη; Ποιος είναι ο τόπος καταγωγής, το μέρος εκείνο που μπορεί ο καθένας να χαρακτηρίσει πατρίδα του; Όπως δείχνει και ο τίτλος του βιβλίου, κανένας δεν είναι «από δρυ παλιά και από πέτρα». Ίσως, τελικά, η πατρίδα να είναι ένα ζήτημα που ορίζεται από την καρδιά, καλύτερα από όσο θα μπορούσαν να το καθορίσουν τα διαβατήρια, τα επίσημα έγγραφα ή τα γεωπολιτικά γεγονότα. Με αυτή τη σκέψη και χωρίς περαιτέρω spoilers για όσα περιγράφονται στο βιβλίο, θα σας αφήσω με μια ιδιαίτερη, επίκαιρη, αλλά και διαχρονική πρόταση για τη βιβλιοθήκη σας.
